XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 16

Bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalan, Ceyhun (Amu Derya) ırmağının döküldüğü Aral gölünün güneyinde bulunan bölgeye ve aynı zamanda bölge halkına
Harezm adı verilir.

Ârî: İran’dan geçerek Kuzey Hindistan’a yerleşen halk veya bu halktan olan kimse.

Bolşevik ihtilalinden sonra hanlığa son verilmiş; 1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığının doğu tarafı Özbekistan, batı tarafı ise Türkmenistan Cumhuriyetlerine bırakılmıştır (Ata 2002).

Kaside: On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı
olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türü.

İstinsah: Yazma bir eseri el yazısıyla kopyalama.

Nehcü’l-Ferādis
Dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Kırk hadis türünde mensur olarak kaleme alınmıştır. Nehcü’l-Ferādįs, Harezm Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden biridir. Eser dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan Müslümanlık bilgilerini içerir. Sade bir dil kullanan yazar, dinî konuları aktarırken konuyu aydınlatıcı mahiyette menkıbeler, hikâyeler de nakletmiştir.

Hareke: Arap alfabesiyle yazılmış metinlerde üstüne ve altına konduğu ünsüzlerin birer ünlü ile
okunmasını sağlayan işaret.

Arap harfleriyle yazıldığı için, bu donemdeki unlu çeşitlerini sadece alfabenin imkan verdiği olçüde tespit edebilmekteyiz. Turkçedeki 8 unlu fonemini göstermek icin Arap harflerinde sadece 3 harf bulunmaktadır: elif ( ا): /a/, /e/; ye ( ى): /ı/, /i/; vav ( و): /o/, /o/, /u/, /u/. Doğru cevap A’ dır.

Ünlü Düşmesi: Orta hecedeki vurgusuz dar ünlülerin düşmesi Türkçe için bir genel eğilimdir. EAT metinlerinde de bu eğilim yaygındır: göŋlüŋ, oġlumı, aġzın. Doğru cevap B’ dir.

Mukaddimetü’l-Edeb
Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir
sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir İran
dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüshalar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir. Eser beş bölümden oluşmaktadır:
1. İsimler
2. Fiiller
3. Harfler (Edatlar, isim ve fiil dışındaki gramer unsurları)
4. İsim Çekimi
5. Fiil Çekimi
Mukaddimetü’l-Edeb Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi sözlüklerinde bulunmayan
pek çok kelimeyi içermesi sebebi ile Divānü Lügati’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesini barındıran sözlüktür

Türk dilinde sayı sıfatlarından ve topluluk bildiren isimlerden sonra gelen kelimeler çokluk eki almazlar. Fakat EAT.’de az da olsa bu durumlarda da +lAr ekinin kullanıldığı görülmektedir: saŋa bir kaç ögütler vireyin ben / ki her birisi durr olaya mercan; ardına bir kaç oglanlar düşmiş gider. Doğru cevap C’ dir.

İyelik Ekleri: EAT.’deki iyelik ekleri hem Eski Türkçedeki şekillerle hem de günümüz Türkiye Türkçesindeki şekillerle aynıdır. Sadece ünlülerinde küçük farklılıklar vardır. TTk.’deki büyük ünlü uyumu EAT.’de tam gelişmemiş olduğundan, bu donemde 1. ve 2. kişi ekleri sadece ‘dar-yuvarlak unlu’, 3. kişi ise sadece ‘dar-düz unlu’ ile kalıplaşmıştır. Doğru cevap E’ dir.

Naat: Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek, ondan şefaat dilemek amacıyla yazılan kaside.

Bulunma Hâli (locative) +dA: Unsuz uyumuna uymaz. Sadece otumlu olarak +da / +de şeklinde eklenir: pes anı bir yerde gizledi (Mrzb.); gah odında vu gah suda idi (Harname); sag yanumda bir canavar gürledi / anı işitdi atum, kan derledi (Gzvt.); vardı, bir su katında oturdı (Kelile). Doğru cevap C’ dir.

Ayrılma Hâli (ablative) +dAn: Tamlayan durumundaki isimlere gelerek, tamlanan kelimenin ‘turediği nesneyi ifade eder’: bir ulu şehirdür daşdan kireçden /içinde bir evi yokdur agacdan. Doğru cevap B’ dir.

Görülen Geçmiş Zaman: Bu zamanın asıl eki “-d+kişi” dir. 1. kişi için “-mIş+kişi” de kullanılmaktadır. Nadiren de olsa 1. kişi icin “-(y)Up durur+kişi” eki de görülmektedir. Doğru cevap E’ dir.

Mirāc-nāme
Dil, üslup ve işlediği konu bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzer. Mirac olayını anlatan
anonim bir eserdir. Konularının sıralanışı bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzemekle birlikte, gök tasviri kısmındaki ayrıntılar farklıdır. MiǾrāc-nāme’nin Uygur harfleriyle yazılmış tek nüshası Paris Bibliothègue Nationale’de bulunmaktadır. Bu nüsha 1436’da Malik
Bahşı tarafından Herat’ta istinsah edilmiştir. Bu sebeple XIV. yüzyılda yazıldığı tahmin
edilmektedir. Osman Fikri Sertkaya eser üzerinde doktora çalışması yapmıştır.

XVI-XIX. yüzyıllar arası Harezm’in gerileme devresi olmuştur. Kültürel faaliyetleri gerileyen, ticaret hayatı Kalmuk saldırıları ile alt üst olan bölgeyi 1873’te Ruslar tamamen ele geçirmiş, Batı Harezm hanlığı Ruslara tabi olarak yönetilmiştir. Bolşevik ihtilalinden sonra hanlığa son verilmiş; 1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1924’te ise Hive Hanlığının doğu tarafı Özbekistan, batı tarafı ise Türkmenistan Cumhuriyetlerine bırakılmıştır (Ata 2002). Doğru cevap D.