XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 15

Kaside: On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türü.

Gazel: Divan edebiyatında beş ile on beş beyit arasında değişen, ilk beytinin dizeleri birbiriyle, sonraki beyitlerinin ikinci dizeleri birinci beyitle uyaklı, genellikle lirik konularda yazılan nazım biçimi

Tuyuğ: Mâni biçiminde aruzla yazılmış manzume.

İstinsah: Yazma bir eseri el yazısıyla kopyalama.

Nüsha: Birbirinin tıpkısı olan yazılı eserlerin her biri.    Doğru cevap B.

Mukaddimetü’l-Edeb Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir İran dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüshalar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Doğru cevap D.

Mu'inü‘l-Mürid: Didaktik mahiyette bir eserdir. Dinî-tasavvufî konuları ele almış ve bu konularda bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir eserdir. Mu'inü‘l-Mürįd Karahanlı ve Çağatay Türkçelerine geçiş dönemini kapsayan Harezm Türkçesinin en önemli eserlerinden biridir. Dil ve üslubu açısından geniş halk kitleleri için yazıldığı anlaşılan Mu'įnü‘l-Mürįd’in bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir. Bu nüshanın fotoğrafları Agah Sırrı Levend tarafından Türk Dil Kurumuna bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan nüshanın her sayfasında 16, 17 satır yer almaktadır. Mu'įnü‘l-Mürįd’in bu nüshasında Cevāhirü’l-Esrār adlı eserden alınmış yedi dörtlük ile kime ait olduğu belli olmayan kıssa ve dizeler de bulunmaktadır. Eserin kenarına yazılmış olan bu eklemelerin kim tarafından, ne zaman yapıldığına dair herhangi bir kayıt yoktur. Doğru cevap C.

Cevāhirü’l-Esdāf

Mu'įnü‘l-Mürįd’in bulunduğu mecmuanın sahife kenarlarına yazılmış altı kıtalık bir metindir. Dörtlükler halinde yazılmıştır. Tasavvufî, didaktik bir parçadır. F. Köprülü (1928: 344), dil ve edebiyat özelliklerini dikkate alarak bu eseri Harezm muhitine dâhil etmiştir.

Hüsrev ü Şirin 1341 yılında Altın Ordu şairi Kuŧb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir. Kuŧb eserini aynı addaki Genceli Nizamį’nin mesnevisinden tercüme etmiştir. Tını Beg Han’ın babası Özbek Han’ın ölümünden sonra 1341 yılında tahta geçmesinden ve 1342 yılında da kardeşi tarafından öldürülmesinden hareketle eserin yazılış tarihi 1341 veya 1342 olarak tahmin edilmektedir. Doğru cevap B.

Sirācü’l-Kulûb Mensur bir eser olup didaktik mahiyette dinî-tasavvufî konuları işlemektedir. Harezm Türkçesi ile tercüme edilmiş birkaç nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalardan biri Moskova Devlet Arşivi’ndedir. 1554’te istinsah edilmiş olan bu nüshada on dokuz sual ve cevabı yer alır. Doğru cevap D.

Teklik kişi -(y)AvAn / -(y)AvAm / -(y)Am / -(y)AyIn / -(y)AyIm ekleriyle yapılır. Bu ekler içerisinde ise -(y)AvAm dilek-istek bildirmek için kullanılır.

Süçü içevem süçü delü olavam delü /nem var verem yelesini dutavam bir gün (SV.); kan yiyici cân alıcı zâlimüŋ cevrinden kurtaram (Kelile.); merhem idüp gözüme uram (Tıb.Neb.)

Çokluk kişi ekleri -(y)AvUz / -(y)AlUm dır.

Gelecek zamanın hikayesini göstermek için kullanılan çekim ekleri -(y)IsAr (i-)d+kişi ve -(y)A (i-)d+kişi ekleridir.

Geniş -şimdiki zaman teklik kişi bildirme ekleri +vAn, +(y)Um ve +(y)Am’dır.

İsim-fiiller, fiillerin isim şekilleridir. Bu yüzden herhangi bir ismin gireceği bütün hâllere girer ve isimlerin aldığı bütün ekleri alırlar. –mAK, –mAKlIK, –mA ve -(y)Iş isim-fiil ekleridir.

“gördügi ” kelimesindeki –dUK eki görülen geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir.

"öksürük" kelimesinde -(U)k ekiyle fiilden isim türetilmiştir.

Dönüşlülük ekleri arın-, bezen- döşen kelimelerindeki -(I)n-  ve  dökil-, saçıl-, yarıl- kelimelerindeki -(I)l- ekleridir.

X. yüzyılın başlarında Oğuzlar, Hazar Denizi’nden Sirderya’nın orta yatağındaki Farap ve İsficap yörelerine kadar olan yer ile bu ırmağın kuzeyindeki bozkırlarda yaşıyorlardı. Bu dönemde, merkezi Yenikent olan bir yabgu devletine de sahip olmuşlardı.

IX. ve X. yüzyıllardaki Oğuzca hakkında pek bir şey bilmiyorsak da, XI. yüz- yılda Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divanu Lügati’t-Türk adlı kitapta bu lehçeye ait bilgileri buluyoruz. Kaşgarlı Mahmut Divanu Lugati’t-Türk’te kendi dönemindeki lehçe- lerin özelliklerini verirken Oğuzcaya çok fazla yer ayırmıştır.

Oğuzca kendi özelliklerine dayanarak Anadolu’da yazı dili hâline gelmiştir. Bu süreç şu ana dönemlerden oluşmaktadır:

1. Eski Anadolu Türkçesi (ve ağızları)
2. Osmanlı Türkçesi (ve ağızları)
3. Türkiye Türkçesi (ve ağızları)

Orta Asya Türk leh- çelerinin karakteristiği olan bazı özellikler de görülmektedir. Sonraları bu sahada görül- meyen ve Orta Asya lehçelerini temsil eden bu özelliklerden bazıları şunlardır:

Kelime başında, tıpkı Orta Asya’daki lehçeler gibi /m-/ ünsüzlü örnekler de vardır: men ‘ben’, meŋiz ‘beniz’, munça ‘bunca’, vb.

Fîhi Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, dinî öğütler veren sohbetlerinin not edil- mesiyle oluşturulmuştur.

İbtidâ-Nâme: Sultan Veled’in yazdığı ilk mesnevidir. Veled-nâme adıyla da tanınan eser, 1291 yılında yazılmış olup içinde 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Sultan Veled’in kendisi hakkında da eserde bilgi bulunmaktadır.

Rebâb-Nâme: Sultan Veled’in yazılış sırasına göre ikinci mesnevisi Rebâb-nâme’dir. Mevlânâ’nın Mesnevi’sin vezninde ve onun etkisi altında kalınarak yazılmış olan bu kısa mesnevide 162 Türkçe beyit bulunmaktadır

İntihâ-Nâme: Sultan Veled’in son mesnevisidir. İşlenen konular bakımından bir önce- ki mesneviye benzer. Ancak, bu eserin tamamı Farsçadır.

Divan: Değişik nazım şekilleri ile yazılmış dini-tasavvufi ve ahlâki şiirler yer alır. Ha- cimli bir eser olan Dîvân’ın gazeller bölümünde Türkçe-Farsça-Rumca yazılmış mülem- ma manzumeler de bulunmaktadır

Ma ‘Arif: Sultan Veled’in dini, ahlâki öğütler veren son eseri Ma ‘arif ise mensur olarak yazılmıştır. Bu eser de Farsçadır.