XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 14

Süleyman Çelebi

Orhan Gazi döneminde doğmuştur. Yıldırım Bayezid döneminde Bursa’da iyi bir eğitim almış ve yapımı 1399’da tamamlanan Ulu Cami’ye imam olarak atanmıştır.

Eserleri:

Mevlîd: Bilinen tek eseridir. Batini görüşler ile ehl-i sünnet arasındaki çekişmelerin oldu- ğu dönemde ehl-i sünnetin yanında yer almıştır. 732 beyitlik eserini 1409’da tamamlamıştır.

Dîvân: Küçük bir divandır. 2 müstezad, 20 civarında kaside, 200 kadar gazel, terkib-i bend ve terci-i bend bulunmaktadır.

Har-nâme: 126 beyitlik bir mesnevidir. Hiciv edebiyatımızın en iyi örneklerindendir.

Hüsrev ü Şîrîn: 6944 beyitlik bu mesnevi II. Murad’ın tahta çıkışıyla birlikte yazılma- ya başlanmıştır. Eseri bitiremeden de Şeyhî vefat etmiştir. Doğu Edebiyatının meşhur kla- sik aşk hikâyesini konu almıştır.

XI-XII. yüzyıllarda hem etnik yapı hem de siyasî hayat bakımından Türkleşen Harezm bölgesinde Türk dilinin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı Türkçesi temelinde güney- batı kolunu teşkil eden Oğuz Türkçesi ve kuzeybatı kolunu teşkil eden Kıpçak Türkçesi- nin karışıp kaynaşmasından oluşan Türkçeye Harezm Türkçesi veya Harezm-Altın Ordu Türkçesi adı verilir.

Çağatay Türkçesi: Karahanlı ve Harezm edebî dillerinin devamı olarak XV-XX. yy.lar arası Orta Asya’da konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dili.

1097’de Taştdar Anuş Tigin’in oğlu Kutbüddin Muhammed’in Harezm valisi olarak tayin edilmesiyle Selçuklulara bağlı Harezmşahlar Hanedanı kurulmuştur. Bu dönemde Harezm en parlak devrini yaşamıştır. Atsız (1127-1156) devrinde yarı müstakil bir devlet haline gelen Harezm, İl Arslan (1156-1172) ve Alā’e’d-din Tekiş (1172-1200) zamanında güçlenip gelişmiş, Alā’e’d-din Muhammed (1200-1220) devrinde imparatorluk haline gelmiş, ancak Celāle’d-din Muhammed’in (1220-1231) kötü idaresi sonucunda Cengiz Han’ın yönettiği Moğol güçlerine yenilmiştir.

Kaside: On beş beyitten az olmayan, bütün beyitlerin ikinci dizeleri en baştaki beyit ile uyaklı olan ve çoğu kez büyükleri övmek için yazılan divan edebiyatı şiir türü.

London, British Museum Nüshası Add. 7851: Eserin en eski nüshadır. Bu yazmanın müstensihi, Ch. Rieu tarafından Hacı Muhammed b. Dust Muwammed Hacı Vezirį olarak gösterilmiştir. İstinsah tarihi de XV. yüzyıldır. K. Grönbech bu nüshanın tıpkıbasımını yapmıştır.

Dinî ve didaktik nitelikte bir eserdir. Kırk hadis türünde mensur olarak kaleme alınmıştır. Nehcü’l-Ferādįs, Harezm Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden biridir. Eser dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan Müs- lümanlık bilgilerini içerir. Sade bir dil kullanan yazar, dinî konuları aktarırken konuyu ay- dınlatıcı mahiyette menkıbeler, hikâyeler de nakletmiştir.

Arapçayı öğretmek üzere yazılmış, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Hârezmce (bir İran dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır. En eski nüsha- lar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercüme edilenlerdir. Eser beş bölümden oluşmaktadır:

1. İsimler
2. Fiiller
3. Harfler (Edatlar, isim ve fiil dışındaki gramer unsurları)
4. İsim Çekimi
5. Fiil Çekimi

Mirāc-nāme, dil, üslup ve işlediği konu bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzer. Mirac olayını anlatan anonim bir eserdir. Konularının sıralanışı bakımından Nehcü’l-Ferādįs’e benzemekle birlikte, gök tasviri kısmındaki ayrıntılar farklıdır. Mirāc-nāme’nin Uygur harfleriyle yazılmış tek nüshası Paris Bibliothègue Nationale’de bulunmaktadır.

Kalınlık-İncelik Uyumu: Bu uyuma göre bir kelime içindeki ünlülerin ya sadece kalın ya da sadece ince olması gerekir. Harezm Türkçesindeki Türkçe kelimeler genellikle buna uymakla birlikte uyum dışı kalan örnekler de bulunmaktadır: alnıge, anasıge, yalavaçıge, ogluñge. Arapça ve Farsça kelimelere Türkçe ekler eklendiğinde ise uyumda bir dü- zensizlik dikkati çeker: ademiga/ ademige, acebrak / acebrek.

İsimden İsim Yapan Eklerde: savlug, hisabsuz, bednamluk, Fiilden İsim Yapan Eklerde: tapug, sevüg, İlgi Hali Ekinde: saçımnuñ, sakakımnuñ, İyelik Eklerin- de: ivüñ, nasibüñ, avum, tapgum, Görülen Geçmiş Zaman Ekinde: taptum, taptuñ, Zarf-Fiil Ekinde: ivüp, tapup, yapup.

1.Hece kaynaşması sonucu ortaya çıkan ünlü düşmelerini + ol->nol-, niçe + ök>niçük, ni + erse>nerse 
2. Vurgusuz orta hece ünlüsünün düşmesi sonucu ortaya çıkan ünlü düşmeleri tapgın>tapugın, kapgın>kapugın, ilgi>iligi 
3. İ- Cevheri fiilinin kendinden önceki kelimeye eklenmesiyle ortaya çıkan ünlü düşmeleri bolsa idi>bolsadı, içer iken>içerken 
4. Ünlü ile biten fiil köklerine 1. çokluk şahıs emir eki geldiğinde araya -y- yardımcı ünsüzünün gelmeyip iki ünlüden birinin düşmesi avla-alıñ>avlalıñ, oyna-alıñ>oynalıñ, izde-eliñ>izdeliñ

Ünsüz Düşmesi

G düşmesi: Harezm Türkçesinde bir ve birden fazla heceli kelimelerin sonundaki -g’ler genellikle korunmakla birlikte Oğuz Türkçesinin etkisiyle birden fazla heceli kelimeler- de bazen düşürülmüştür: arıg>arı, kamug>kamu, köprüg>köprü, tolug>tolu gibi. Bazı yapım ve çekim ekleri ile kelimenin bünyesine dâhil hecelerde bulunan g’ler zaman za- man düşmüştür: aytgay>aytay, bulga->bula-, yapurgak>yawurgak>yafrak>yaprak, yokgaru>yokaru vb.

R düşmesi: Bazı kelimelerde görülür: ir->i-, berk>bek>bik, kardaş>kadaş.

L düşmesi: Nadiren görülür: keltür->ketür-, oltur->otur- vb.

Göçüşme: Kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi olayı.

-nş->-şn-: konşı>koşnı

Yön Gösterme Hali Eki

(+gAr, +GArU, +KarI, +ArU, +rA, +rU)

soñra, angar, angaru, içkerü, öñrü, asra

3. T.Ş.

-sUn / -sU

kılsun, tisün, tutaşsın, tursu, kiçsü (HŞ)

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler

+Ak: başak 
+An: Aslen bir çokluk eki olup fonksiyonunu kaybetmiştir: oglan, eren +çA: Aslen eşitlik eki olup kalıplaşarak kalıcı isimler türetmiştir: barça, neçe  +çak: alçak “itaatkar” 
+çI: Herhangi bir işle sürekli uğraşma veya meslek mensubunu ifade eder: başçı “baş-

kan”, ikinçi “çiftçi”, kopuzçı “kopuz çalan”, tapugçı “hizmetçi” 
+çUk: bürünçük “baş örtüsü”, örümçük “örümcek” 
+dAş: Birliktelik, ortaklık, eşitlik, bir şeylere sahip veya bağlı olma ifade eder: emükdeş

“kardeş, süt kardeş”, hacedaş “sınıf arkadaşı”, karındaş “kardeş” 
+egü: Daha çok sayıların sonuna gelerek topluluk ifade eder: ikegü “he ikisi”.

yıgıldılar > yıg-ı-l-dı-lar “toplandılar”
yığ-: fiil kökü-ı-: yardımcı ünlü-l-: fiilden fiil yapım eki -dı: görülen geçmiş zaman eki -lar: 3. çokluk şahıs eki

Fiilden isim yapma eki : -GUR
Fiilden isim yapma eki : - gUn
Fiilden isim yapma eki : -mUr
Fiilden isim yapma eki : -(U)K
Fiilden isim yapma eki : -GU