XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Harezm döneminin eserleri genellikle Arap harfli olup çok az kısmı Uygur harflidir.

Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dışında bozkır ve çöllerle kaplıdır. Çin, Hindistan, İran, Rusya gibi ülkeleri birbirine bağlayan kavşak noktalarında olması nedeniyle önemli bir ticaret merkezidir. Bölgenin tabiî barikat görevi yapan Ceyhun nehri ve kanallarıyla çevrili olması savunulmasını kolaylaştırmış, fethini güçleştirmiştir.

Harezm Türkçesinin esas dil özelliklerini Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının ağızlarından alınan kelime ve şekil bilgisi oluşturur.

Yazımda Karahanlı Türkçesi geleneği devam ettirilmiştir. Metinlerde ünlüler Uygur yazı geleneğine bağlı kalınarak yazılmıştır. Harekeli metinlerde bile ünlüler harflerle yazılarak gösterilmiştir.

Görülen geçmiş zaman kipinin çekiminde birinci çokluk şahıs eki -dümiz yerine Harezm Türkçesinde -duk olmuştur. Çok heceli kelimelerin sonundaki +g düşmüştür. Yönelme eki +ka / +ke’nin yanında +A da kullanılmaya başlanmıştır. Gelecek zaman eki olarak  -IsAr, -gu/-gü, -AsI kullanılmıştır. İsimden isim yapma eki olan +lıg/+lig ekinin  g ünsüzü düşerek ekin +lI şekli de görülmeye başlanmıştır.

Kelime içinde ve kelime sonundaki /b/ler çoklukla /w/ye dönüşmüştür. Kelime başı /b/ler ŋ’li kelimelerde /m/ye dönüşmüştür. bar, bar-, bol-, bèr- gibi kelimelerdeki kelime başı /b/ ünsüzü Harezm Türkçesinde korunmuştur.

"bar-a turur-miz" kelimesinin kök ve ekleri göz önüne alındığında Türkçedeki karşılığı "gidiyoruz, gitmekteyiz" şeklindedir.

"tedi er-se" kelimesinde gelecek zaman eki değil, şart eki bulunmaktadır.

Ataŋız kelimesinin çekimi doğrudur. Diğerlerinin doğru çekimi şu şekildedir: elgim, başıŋ, özümüz, ewleri.

Kayu, soru zamiridir.

Karahanlı Türkçesiyle Çağatayca arasında bir geçiş dilidir. Bu dönemin eserleri genellikle Arap harfli olup çok az kısmı Uygur harflidir. Yazımda Karahanlı Türkçesi geleneği devam ettirilmiş, metinlerde ünlüler Uygur yazı geleneğine bağlı kalınarak yazılmıştır. Harekeli metinlerde bile ünlüler harflerle yazılarak gösterilmiştir.

Cengiz Han’ın 1227’de ölümünden sonra bölge Coçi’nin payına düşmüştür.

Harezm Türkçesinin esas dil özelliklerini Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının ağızlarından alınan kelime ve şekil bilgisi oluşturur. Karahanlı Türkçesi de, Harezm Türkçesi üzerinde yazı ve söz varlığı bakımından etkili olmuştur. XIII. yüzyıldan itibaren ürün vermeğe başlayan ve Orta Türkçe döneminin ikinci basamağını teşkil eden bu yazı dili XIV. yüzyılda altın çağını yaşamıştır. Bu bölgeyle sınırlı kalmayıp Altınorda’nın bazı şehirleriyle Kırım’da da yazı dili olarak kullanılmıştır. XIV. yüzyıldan sonra yerini Çağataycaya bırakmıştır

Mukaddimetü’l-Edeb [=Edebe Giriş] Zamahşeri tarafından Arapçayı öğretmek için 1128-1144 yılları arasında yazılmıştır.

Kelime başı /b/ler ŋ’li kelimelerde /m/ye dönüşmüştür:  ben > men, biŋ > miŋ, beŋze- > meŋze-

D seçeneğindeki barısar gelecek zaman çekimidir. Diğerlerin tamamı emir-istek çekimindedir.

-taçı /  -teçi + kişi zamiri Harezm Türkçesinde görülmez. Bu dönemde kullanılan ekler şunlardır:

Harezm bölgesinde yaşayanlar Türkleşmeden önce Horezmce diye adlandırılan eski bir İran dili kullanmaktaydı.

Yalnıca d seçeneğindeki -ġınça / -ginçe zarf-fiil eki “-ncaya / - inceye kadar” işlevindedir.

bar-a turur-men “gidiyorum” –> şimdiki zaman