XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Harezm Türkçesinde ödünçleme kelimelerin çoklukla "+lIK, +lIG +çI, +sIz ve +lA " ekleriyle Türkçeleştirildikleri görülmektedir.

Görülen geçmiş zaman kipinin çekiminde birinci çokluk şahıs eki -dümiz yerine -duk  olmuştur: bèrdükimiz

Bu bölge Araplar tarafından fethedilene kadar bölgeye Afrigoğulları hâkim olmuştur. Daha sonra bu Bölge 717 yılında Emevîler tarafından fethedilmiş ve 995 yılında bölge Sâmânlılar tarafından fethedilmiş. 1017 yılında da Gazneliler bölgeyi fethederek Altuntaş’ı vali olarak atamışlardır.

Bölgenin tabii barikat görevi yapan Ceyhun nehri ve kanallarıyla çevrili olması savunulmasını kolaylaştırmış, fethini güçleştirmiştir. Bu yüzden Samanlılar ve Selçuklular tarafından bölgeye atanan valiler kısa zamanda istiklallerini ilan edebilmişlerdir.

Mukaddimetü 'l-Edeb, Kışaşü'l-Enbiya, Hüsrev ü Şirin, Nehcü 'l-Feradis, Muhabbet-name, Oğuz Kağan Menakıbı, Mu'înü 'l-Mürîd, Harezm Türkçesi eserleridir.

Harezm Türkçesinde 9 ünlü harf bulunur ve bunlar “ a, e, è, ı, i, o, ö, u, ü”

Hal ekleri; “ilgi hali, yükleme hali, yönelme hali, bulunma hali, çıkma hali, vasıta hali, eşitlik hali, yön gösterme halidir.

Harezm Türkçesinde /e/ ünlüsünün yanında / è/ ünlüsü de bulunur. Karahanlıcadan Çağataycaya geçişte /e/ > /i/ değişiminde Harezm Türkçesi /e/yanlısıdır.

Başlıca ünlü değişmeleri şunlardır:

u ~ ü : sun- ~ sün-

Harezm Türkçesinin esas dil özelliklerini Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının ağızlarından alınan kelimeler oluşturur.

Kışaşü’l Enbiya, Harezm Türkçesi döneminin ilk eseridir. Nasiru ’d-din bin Burhanud-din ar-Rabğüzi ta­rafından 1310-1311 yılında yazılıp Nasiru ’d-din Tok Buğa’ya sunulan Farsça bir eserin Türkçeye uyarlanmış hâlidir.

Açıklama: Kitabü’l İdrak li Lisani’l – Etrak kıpçak Türkçesine ait bir eserdir

Harezm Türkçesi döneminde meydana gelen başlıca ses değişmeleri şunlardır:

Yükleme Hâli: +nI, +n, +I

Türkçe ve yabancı kelimelerde yükleme hâli eki +nI’dır. 3. kişi iyelik eklerinden sonra ise bazen +n olduğu görülmektedir. HŞ’de ise yükleme eki olarak +I da kullanılmıştır

Teklik 1. kişi: -ayın / -eyin, -gayın / -geyin,-ayım / -eyim (nadiren), -gayım / -geyim (tek tük), -ayın-men / -eyin-men (HŞ), -yın(HŞ tek örnek)

Harezm, Aral Gölü’ne dökülen Ceyhun nehrinin her iki tarafında uzanan bölgeye verilen addır. Bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalmaktadır.

Harezm Türkçesinin esas dil özelliklerini Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının ağızlarından alınan kelime ve şekil bilgisi oluşturur

Arapçayı öğrenmek isteyenler için kısa cümleler ve kelimelerden oluşan bir sözlük olan Mukaddimetü’l-Edeb  isimler, fiiller, isim ve fiil dışındaki dil bilgisi unsurları, isim çekimi, fiil çekimi diye beş ana bölümden oluşmaktadır

Hâl Ekleri:  1. İlgi Hâli  2. Yükleme Hâli  3. Yönelme Hâli  4. Bulunma Hâli  5. Çıkma Hâli 6. Vasıta Hâli  7. Eşitlik Hâli  8. Yön Gösterme Hâli

Araplar tarafından fethedilene kadar Harezm bölgesine Afrigoğulları hâkim olmuştur.