XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Emir kipinin, bütün kişileri ayrı eklerle kurulur. Kişi eki olarak da her kişi için Türkiye Türkçesinde, Orhon ve Uygur Türkçesinde olduğu gibi farklı ekler kullanılır. 1. Tekil Kişi -(A)yI(n) ekiyle kurulur.

-gU ve +lık ekinin birleşmesinden oluşan -gUlUk eki, eklendiği eyleme –mak /-mek ya da -mak/-mek için anlamı verir. Bu ek yalnızca B seçeneğindeki tapınġuluk kelimesinde vardır.

C seçeneğinde verilen “elig tuttaçımka egirse muŋa” yan cümlesi günümüz Türkiye Türkçesine “yarın derde, sıkıntıya düşersem elimden tutacak olana….”şeklinde çevrilir. Görüldüğü gibi burada -taçı eki gelecek zaman sıfat-fiil ekidir.

-(y)I: Bu zarf-fiille oluşturulan biçimler, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen eylemi ve hareketi gösterir. Fiilin tarzını gösterir. Birleşik fiillerde tasviri fiili asıl fiile bağlama görevinde de kullanılan bu ek, Türkiye Türkçesinde de Orhon ve Uygur Türkçesinde de işlek olarak yer alır. D seçeneğinde “kötrü bardı”bu türden bir tasvir birleşik fiildir.

-gAlI eki, eklendiği fiile ‘-mak için’ anlamı katar. Asıl eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki biçimi -AlI’dır.Bu ek yalnızca E seçeneğindeki alġalı kelimesinde bulunmaktadır.

-er/-mez erken zarf-fiil yapısı eklendiği eyleme “-dığı zaman”, “-dığında” anlamları katar. Bu yapı yalnızca A seçeneğinde bulunmaktadır.

-A zarf-fiil eki, -(y)I ile aynı anlam ve işlevde kullanılır. Bu ek yalnızca B seçeneğinde bulunmaktadır.

-mAdIn: Yüklemin gösterdiği hareketin gerçekleştiği sırada, ekin eklendiği eylemin gösterdiği hareketin henüz gerçekleşmediğini ifade eder. Orhon ve Uygur Türkçesinde -mAtI(n) biçiminde olan ek, bugün -madan/-meden olarak yer alır. Bu ek yalnızca E seçeneğindeki eksümedin kelimesinde bulunmaktadır.

A seçeneğinde yer alan ėlig tut- birleşik fiili kefil olmak anlamında kullanılmıştır.

Unıt-mış men yani “unutmuşum”. Belirsiz Geçmiş Zamanı ifade etmektedir.

Sezik-er men yani “şüphelenirim” geniş zamanı  ifade etmektedir.

İç-gey men yani “içeceğim” gelecek zamanı ifade etmektedir.

Orhon ve Uygur Türkçesinde şart kipi -sar/-ser eki ile sağlanmaktadır.

Karahanlı Türkçesinde şart kipi -se/-sa eki ile sağlanmaktadır.

“Id-ġıl” yani “gönder” emir kipini  ifade etmektedir.

Akıtġu kerek “akıtmak gerek gereklilik kipi olarak kullanılır.

Zaman ekini alan fiilin üzerine -DI+kişi eki ile oluşturulmuş ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulan zaman Hikâye Birleşik Zamandır.

Ulanmış ėrdiŋ yani “bağlanmıştın” sözcüğü Belirsiz yani Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi’nde kurulmuş bir cümledir.

Korkur ėrdim yani “korkardım” sözcüğü Geniş Zamanın Hikâyesi’nde kurulmuş bir cümledir.

Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman eklerinin içinde yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -ġalır/-gelir ekidir.