XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Sezik-er men yani “şüphelenirim” geniş zamanı  ifade etmektedir.

İç-gey men yani “içeceğim” gelecek zamanı ifade etmektedir.

Orhon ve Uygur Türkçesinde şart kipi -sar/-ser eki ile sağlanmaktadır.

Karahanlı Türkçesinde şart kipi -se/-sa eki ile sağlanmaktadır.

“Id-ġıl” yani “gönder” emir kipini  ifade etmektedir.

Akıtġu kerek “akıtmak gerek gereklilik kipi olarak kullanılır.

Zaman ekini alan fiilin üzerine -DI+kişi eki ile oluşturulmuş ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulan zaman Hikâye Birleşik Zamandır.

Ulanmış ėrdiŋ yani “bağlanmıştın” sözcüğü Belirsiz yani Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi’nde kurulmuş bir cümledir.

Korkur ėrdim yani “korkardım” sözcüğü Geniş Zamanın Hikâyesi’nde kurulmuş bir cümledir.

Karahanlı Türkçesinde Orhon, Uygur ve Türkiye Türkçesinde olduğu gibi fiil çekimlerinde farklı tipte kişi ekleri kullanılmaktadır. Bu dönem metinlerinde yer alan fiil çekimlerini sırasıyla açıklarken hangi tipte kişi eklerinin kullanılmıştır. Belirli Geçmiş Zaman (Bilinen Geçmiş Zaman): Bu zamandaki fiillerin çekiminde iyelik eki kaynaklı kişi ekleri kullanılır. 1. Tekil Kişi: {-DXm} ekiyle kurulur: ba-dım “bağladım” , bol-dum , keçür-düm “geçirdim” 2. Tekil Kişi: {-DXŋ} ekiyle kurulur: ay-dıŋ “söyledin”, biti-diŋ “yazdın”, bul-duŋ  3. Tekil Kişi: {-DI} ekiyle kurulur: bak-tı , bar-dı“gitti”, bol-dı , kül-di , 3. tekil kişinin -mat/-met ekiyle genişletilmiş biçimi de vardır: kevil-dimet “zayıfladı”, yaval-dımat “yavaşladı”, yuvul-dımat “yuvarlandı”

Şart Kipi: Orhon ve Uygur Türkçesinde -sar/-ser ekiyle kurulan şart kipinin -sa/-se biçimi Uygur dönemine ait kimi tıp ve astroloji metinlerinde görülür, Karahanlı Türkçesinde ek artık tamamıyla –sa/-se biçimindedir. 1. Tekil Kişi: sa/-se men ekiyle kurulur. Kişi adılı kaynaklı kişi ekleri kullanılmaktadır: bar-sa men “gitsem” 2. Tekil Kişi: sa/-se sen ekiyle kurulur: bar-sa sen “gitsen” 3. Tekil Kişi: sa/-se ekiyle kurulur: aç-sa “açsa” 1. Çoğul Kişi: sa/-se miz ekiyle kurulur: biti-se miz “yazsak” 2. Çoğul Kişi: sa/-se siz/sizler ekiyle kurulur: bil-se sizler “bilseniz” 3. Çoğul Kişi: sa/-se+lar/ler ekiyle kurulur: bol-salar “olsalar”

Gereklilik Kipi: Gelecek Zaman eki olarak kullanılan -ġu/-gü (kerek) eki, gereklilik kipi olarak da kullanılır. Metinlerde genellikle üçüncü tekil kişiyle çekimlenmiş biçimleri yer alır: akıtġu kerek “akıtmak gerek” tutġu “tutmak gerek”

Birleşik fiil çekimleri er- yardımcı fiilinin üzerine zaman ve kişi çekim eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu tür zaman çekimleriyle ilgili örnekler metinlerde çok fazla yer almaz; bu nedenle ilgili zamanın her kişi ekiyle çekimi bulunmamaktadır. Hikâye Birleşik Zaman: Zaman ekini alan fiilin üzerine -DI+kişi eki ile oluşturulmuş ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+DI+kişi ekleri Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: aydım erdi “söyledimdi”, kıldım ėrdi “yaptımdı” Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: törütülmiş ėrdiŋ “yaratılmıştın” Geniş Zamanın Hikâyesi: korkur ėrdim “korkardım” Gelecek Zamanın Hikâyesi: buzġay ėrdi “bozacaktı” Kuran Tercümesinde gelecek zamanın hikâye birleşik çekiminde farklı bir yapıyla karşılaşmaktayız: bolġaytı “olacaktı”

Karahanlı Türkçesinde emdi “şimdi”, kün “gün” kündüz “gündüz”, kidin “sonra”, tün “gece”, tünle “geceleyin”, kışın “kışın”, yazın “yazın” gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılmaktadır.

Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserlerde oldukça çok sayıda durum zarfı kullanılmıştır. Bu tür sözcükler hem sıfat hem de zarf olarak kullanılmaktadırlar. Farklı yapılarda olan bu zarflardan kimileri şöyledir: Akru/akrun “yavaş” Akrun aŋar sevingil “ona yavaş, sakin biçimde sevin” Amul “sakin, rahat, yavaş” Kelgil amul oynayalım “gel sakin sakin oynayalım” Çın “doğru, gerçek” Çın aydıŋ “doğru söyledin” Katıġ “katı, sert, sağlam” Kudruġ katıġ tügdümiz “kuyruğu sıkı bağladık” Terk/terkin “çabuk, çabucak” Terkin kel “çabuk gel”

Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman eklerinin içinde yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -ġalır/-gelir ekidir.