XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Karahanlı Türkçesinden önce az sayıda kullanılan ve “eğer” anlamına gelen apaŋ bağlacı, bu dönem metinlerinde daha çok görülür. Örnek: Apaŋ edgü bolsa bu begler özün “Eğer bu beylerin kendileri iyi olursa…” Doğru cevap A’dır.

Seçeneklerdeki sözcüklerin aldığı ekler ve anlamları şöyledir: aş+ka “aşa”, közüm+e “gözüme”, atası+ŋa “atasına, babasına”, köŋül+ke “gönüle”. kapuġ+da “kapıda” sözcüğünün üstünde bulunma durumu eki vardır. Doğru cevap E’dir.

Aracıyla, aracılığıyla anlamı veren ek Vasıta Durumu (Araç, Instrumental) ekidir. Doğru cevap B’dir.

Karahanlı Türkçesi eşitlik durumu (ekvatif) eki durumu eki +çA biçimindedir. Bu ekin +ça ve +çe değişken biçim birimleridir. Doğru cevap A’dır.

Seçeneklerdeki sayı ifadelerinin Türkiye Türkçesi karşılıkları ve türleri şöyledir: ellig “elli” asıl sayı, üçünç “üçüncü” sıra sayı, üçegü “her üçü” topluluk sayısı, üçegün “her üçü” topluluk sayısı. miŋer “biner” üleştirme sayısıdır. Doğru cevap C’dir.

men+iŋ+din Karahanlı Türkçesinde I. tekil kişi “men”dir. İlgi durumu eki +iŋ  ve ayrılma durumu eki +din biçimindedir. Doğru cevap A’dır.

Asra < *ast+ra “aşağıda, aşağıya doğru”, Taşra < *taş+ra “dışarı, dışarıda”, Berü < *ber+rü “beri, beriye, beride”, Üstün < üst+tin “üstte, yukarıda” anlamlarında kullanılan yer zarflarıdır. Kança < *ka+n+ça “nereye, nereye” anlamında kullanılan bir yer zarfıdır. Doğru cevap A’dır.

Seçeneklerdeki durum zarflarının anlamları şöyledir: Çın “doğru, gerçek”, Katıġ “katı, sert, sağlam”, Terk/terkin “çabuk, çabucak”, Amul “sakin, rahat, yavaş”. “yavaş” anlamındaki durum zarfı ise Akru/akrun’dur. Doğru cevap D’dir.

Bağlaç olarak kullanıldığı örnekler az olmakla birlikte “ve” anlamında kullanılan bir bağlaçtır. Doğru cevap C’dir.

üküş “çok” anlamında kullanılan bir miktar zarfıdır. Doğru cevap E’dir.

idi+m “Tanrım” demektir,iyelik ekidir

+An, çoul ekidir.
Orhon ve Uygur Türkçesinde daha çok örnekte gördüğümüz bu ek, Karahanlı Türkçesinde kalıplaşmış birkaç sözcükte görülür:
Er+en “adamlar”

Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif): Ekin ünsüzlerden sonra +Xŋ biçiminde gelmiş örneklerinin sayısı azdır, ünsüzlerden sonra da çoğunlukla +(n)Xŋ biçiminde geldiğini görüyoruz:
ana+nıŋ “annenin” , kişi+niŋ “kişinin” , yagı+nıŋ “düşmanın” , vb

Yön Gösterme (Direktif): Aşağıdaki eklerle kurulur:
+ġArU eki: yaġı+ġaru “düşmana doğru”

Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA ekiyle kurulan bu durum eki aşağıdaki işlevlerde kullanılır.
a) kadar, gibi, göre: uġança telim kıl- “(bir şeyi)mümkün olduğu kadar çok yapmak”
(DLT I 44), kirmişçe bol- “girmiş gibi olmak” (DLT I 251), köŋülçe yorı- “gönlünün istediği gibi yürümek” (KB 5276).
b) yön bidirir ve ‘tarafından’ anlamı katar:
solça kel- “sol taraftan gelmek” (KB 1392), oŋça kel- “sağdan/doğrudan gelmek” (KB 1392)
c) kança, barça neçe gibi sözcüklerde de kalıplaşmış olarak bulunur.

Ancak  Teŋri+gerü “Tanrıya doğru” Yön Gösterme (Direktif)'e örnektir.

Yönelme Durumu,1. ve 2. kişi tekil ve çoğul iyelik eki almış sözcüklerden sonra ek, +a/+e ve +ka/+ke biçiminde görülür:
közüm+e “gözüme”

Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): Bulunma durumu eki +da/+de/+ta/+te’dir:
ev+de “evde” , baş+ta “başta”, kapuġ+da “kapıda” , yol+da “yolda”

Topluluk Sayıları: Sayı isimlerine +egü(n) eki getirilerek yapılır: bir+egü “her birisi”, üç+egü “her üçü”, üç+egün “her üçü” .

Miktar Zarfları: Bu dönem eserlerinde kullanılan
miktar zarfları şunlardır: Artuk “fazla, çok”, az “az”,
üküş “çok”, köp “çok”, telim “çok”, bedük “büyük”, tükel
“bütün, hep”

 Sıra Sayıları: birinç “birinci”,ėkinç “ikinci”, üçünç
“üçüncü”

Kün: Karahanlı Türkçesi eserlerinde sıklıkla kullanılan bu zaman zarfı aynı zamanda “güneş” anlamını da taşır.
Tün kün bile sevnelim “Gece gündüz sevinelim”