XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Orhon Türkçesinden beri en çok kullanılan çokluk eki +lar/+ler’dir. Doğru cevap B’dir.

Karahanlı Türkçesinde iyelik ekleri, Orhon ve Uygur Türkçesindeki gibi ses uyumlarına uyar. 
1. Tekil Kişi: +(X)m: ata+m “atam, babam” (DLT III 212, KB 110, 111, 1166,...) idi+m “Tanrım” (KB 5, 24,...), köz+üm “gözüm” (DLT I 46, 222, KB 663, 1589,...). Doğru cevap D’dir.

Karahanlı Türkçesinde iyelik ekleri, Orhon ve Uygur Türkçesindeki gibi ses uyumlarına uyar. 2. Çoğul Kişi: +(X)ŋIz: köŋ(ü)l+üŋiz “gönlünüz”(KTer. 37/58b1=49:7), sezinçi+ŋiz “zannınız, şüpheniz” (KTer. 34/27a3=37:87), közleri+ŋiz “gözleriniz”(KTer. 29/4b1=8:44). Doğru cevap A’dır.

Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif): Ekin ünsüzlerden sonra +Xŋ biçiminde gel- miş örneklerinin sayısı azdır, ünsüzlerden sonra da çoğunlukla +(n)Xŋ biçiminde geldiğini görüyoruz:
ana+nıŋ “annenin” (KB 5158), kişi+niŋ “kişinin” (DLT I 44, KB 163, 175...), yagı+nıŋ
“düşmanın” (KB 2329,...), vd.
yalŋuk+uŋ “insanın” (DLT III, 385), kim+iŋ “kimin” (DLT I 440), söz+niŋ “sözün”(AH
488), kul+nuŋ “kulun” (KB 1919, 2113), ölüm+nüŋ “ölümün” (KB 1476, 6206). Doğru cevap E’dir.

8 İsim Durum Eki vardır;

1-Yalın Durumu

2-Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif)

3-Belirtme Durumu (Yükleme, Akuzatif)

4-Yönelme Durumu (Verme, Datif)

5-Ayrılma Durumu (Çıkma, Ablatif)

6-Vasıta Durumu (Araç, Instrumental)

7-Eşitlik Durumu (Ekvatif )

8- Yön Gösterme (Direktif)

Doğru cevap D’dir.

Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): Bulunma durumu eki +da/+de/+ta/+te’dir:
ev+de “evde” (DLT II 104), baş+ta “başta”, kapuġ+da “kapıda” (KB 595, 1413...), yol+da “yolda”. Doğru cevap A’dır.

Bulunma Durumu: Kalma, Lokatif. Doğru cevap B’dir.

Sayılar
1.Asıl Sayılar
2. Sıra Sayıları
3. Üleştirme Sayıları
4. Topluluk Sayıları

Doğru cevap E’dir.

Meni, seni, anı “Belirtme Durumu”na örnektir. Doğru cevap C’dir.

Karahanlı Türkçesinde emdi “şimdi”, kün “gün” kündüz “gündüz”, kidin “sonra”, tün “gece”, tünle “geceleyin”, kışın “kışın”, yazın “yazın” gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılmaktadır. “Çın” durum zarfı olarak kullanılmaktadır. Doğru cevap E’dir.

+(X)m eki iyelik ekidir.

3. Tekil Kişi: +(s)I(n+): ata+sı “atası, babası” (DLT, II 311, KB 1166, 1184,...), barça+sı “hepsi, bütünü” (KB 5945), küç+i “gücü” (DLT II 13), söz+i “sözü”(AH 125), köŋ(ü)l+i “gönlü”(KTer. 32/7b3=16:78)

Yönelme Durumu (Verme, Datif): Üç ayrı ekle kurulmaktadır. Bunlardan biri
+ka/+ke ve +ġa/+ge’dir. +ka/+ke daha çok kullanılmaktadır.

+(n)ıŋ ekidir.

Akru/akrun “yavaş”
Akrun aŋar sevingil “ona yavaş, sakin biçimde sevin” (DLT III, 361)
Amul “sakin, rahat, yavaş”
Kelgil amul oynayalım “gel sakin sakin oynayalım” (DLT III, 131)
Çın “doğru, gerçek”
Çın aydıŋ “doğru söyledin” (DLT I, 339)
Katıġ “katı, sert, sağlam”
Kudruġ katıġ tügdümiz “kuyruğu sıkı bağladık”
Terk/terkin “çabuk, çabucak”
Terkin kel “çabuk gel” (DLT I, 441)

Emdi: Bu zaman zarfı DLT’de çok kullanılmıştır.
Alper Toŋa öldi mü
İsiz ajun kaldı mu
Ödlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur (DLT I, 41)
“Alper Tona öldü mü? Kötü dünya kaldı mı? Felek (böylece) öcünü aldı mı? Şimdi
(onun ölüm acısıyla) yürek paralanıyor.
Kün: Karahanlı Türkçesi eserlerinde sıklıkla kullanılan bu zaman zarfı aynı zamanda
“güneş” anlamını da taşır.
Tün kün bile sevnelim “Gece gündüz sevinelim” (DLT I, 100)
Kündüz: Orhon ve Uygur Türkçesinde sözcük “küntüz”biçimindeydi.
Tüni yattı yakgakta kündüz örü “Gece yatakta yattı gündüz kalktı (KB, 952)
Kidin: Bu sözcük hem yer hem de zaman zarfı olarak kullanılmaktadır?
Bilip iter işni ökünmez kidin “işi bilerek yapar sonra pişman olmaz” (AH, 113,114)
Tün: Orhon Türkçesinden itibaren metinlerde görülen bu sözcük Karahanlı Türkçesinde de sıklıkla kullanılır.
Udıp yatma tün kün işin kıl anıŋ “uyuyup yatma gece gündüz onun işini yap” (KB, 5793)
Tünle: Az kullanılan bir zaman zarfıdır.
Tünle bile bastımız “Geceleyin bastık” (DLT I, 434)
Kışın: Az kullanılan bu sözcük sadece DLT’de geçmektedir.
Yazın katıġlansa kışın sevnür “Yazın çalışırsa kışın sevinir” (DLT III, 159)
Yazın: Bu zaman zarfı da az kullanılmaktadır ve sadece DLT’de örneği vardır:
Küz keligi yazın belgürer “güzün gelişi yazın belli olur (DLT II, 172)

Bile, Birle bağlaçtır.

Ara: Sadece Yalın durumla kullanılır:
Kişi ara kirdim “İnsanlar arasına girdim” (DLT I, 87)
İçre: Bu sontakı da sadece yalın durumla kullanılır:
Tükedi bu on tört bab içre sözi “Bu on dört bölüm içerisinde sözünü tamamladı” (AH, 485)
Taparu: Tamlayan durumu ekini almış isimlerle birlikte kullanılır.
Ol meniŋ taparu keldi “O bana doğru geldi” (DLT I 445)
Bile, Birle: Yalın ve tamlayan durumuyla birlikte kullanılır:
kanı kan bile yumas “kanı kan ile yıkamaz ” (DLT III, 157)
Ol meniŋ birle körüşdi “o benimle görüştü” (DLT II, 99)
Üçün: Yalın ve tamlayan durumu ekiyle birlikte kullanılır:
kamuġ kadġusu erdi ümmet üçün “Bütün kaygısı ümmet için” (KB, 40)
Seniŋ üçün keldim “senin için geldim” (DLT I, 76)
Kibi: Yalın ve tamlayan durumu ekiyle birlikte kullanılır:
kuşlar kibi uçtımız “kuşlar gibi uçtuk” (DLT I, 483)
Soŋ: Yalın durumdaki sözcüklerle birlikte kullanılır.
Bu söz soŋında ayġıl “Bu sözün sonunda söyle” (DLT III, 357)
Adın: Bulunma-ayrılma durum ekini almış sözcüklerle birlikte kullanılır:
On iki ükek ol bularda adın “Bunlardan başka on iki burç vardır” (KB 138)
Basa: Bulunma-ayrılma durum ekini almış sözcüklerle birlikte kullanılır:
Usanma ölür sen meniŋde basa “Gafil olma benden sonra sen de öleceksin” (KB, 1093)

Artuk: İlig buştı artuk kararttı meŋiz “hükümdar öfkelendi benzini çok kararttı” (KB 629)
Az: Üküş sözleme söz birer sözle az “Sözü çok söyleme birer birer az söyle” (KB, 172)
Üküş: Bu er ol üküş katurkan “Bu adam çok sevinen, gülen bir kişidir” (DLT I, 516)
Telim: Kidin telim ükündi “sonra çok pişman oldu” (DLT I, 200)

Çın “doğru, gerçek”