XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

arturġıl (KTer. 31/88a1=20:114), bolġıl (KB 26…, DLT I-64), kötürgil (DLT II-44), sürgil (KB 5496), turġıl (DLT II-43), ukġıl (KB 796, 916,....) örneklerinde de görülen -gıl/-gil, 2. tekil kişi emir ekidir.

+(A)r-, karar- “kararmak” (DLT II 77, KB 3285, 5028) < kara; sarġar- “sararmak” (DLT II, 187, KTer. 34/91b3=39:21) < sarıġ “sarı”; yaşar- “yeşermek” (DLT III, 68, KB 133, 1807) < yaş “taze”; belgür- “belirmek” (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belgü “işaret” örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan geçişsiz eylemler türeten bir ektir.

+kıya/ +kiye, + kına;  kızkıya “kızcağız” (DLT III, 170) < kız ve közkiye “gözceğiz” (DLT III, 359) < köz örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan küçültme adları türetir.

: -(X)g: KT aġrıġ “ağrı” < aġrı- “ağrımak”, keçig “köprü, ge- çit” < keç-; TT ağrı, dolu, katı, kuru (ekin sonundaki ünsüz Türkiye Türkçesinde düşmüştür)

-ĠU eki Karahanlı Türkçesindeki gelecek zaman/gereklilik ekidir

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek büzüşür ve olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur: kaçumaz ‘kaçamaz’ < kaç-u u-maz (KB, 700); yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı (KB, 2031, AH 274); kirümez ‘giremez’ < kir-ü u-maz (KB 3665); ayuġay ‘söyleyebileceğim’ < ay-u u-ġay (AH 3).

Boluġlı (KTer. 34/44b2=37:173), korkuġlı (KTer. 3212b1=28:18), turuġlı (KB 100, DLT II-57), yörügli (KB 4373, 4374), tüşügli (AH 178) örneklerinde görülen bu ek bir sıfat-fiil ekidir.

Üçegü kelimesindeki ek, biregü (KB 343, 4202, KTer. 33/1b2=33:32), ikegü (KTer. 2715b3=4:176), törtegü (KB 4502) örneklerinde de görülen +AĠU topluluk sayı adı yapma ekidir.

A seçeneğinde yer alan ve bolġınça (DLT I 59), çıkmaġunça (KTer. 27/35a1=5:22), tutġınça (KB 3806) örneklerinde görülen -ġInçA bir ulaç ekidir.

3. tekil kişi emir kipi için -sU, -sUn, -sUnI eklerinden biri kullanılır.

arturġıl (KTer. 31/88a1=20:114), bolġıl (KB 26…, DLT I-64), kötürgil (DLT II-44), sürgil (KB 5496), turġıl (DLT II-43), ukġıl (KB 796, 916,....) örneklerinde de görülen -gıl/-gil, 2. tekil kişi emir ekidir.

+(A)r-, karar- “kararmak” (DLT II 77, KB 3285, 5028) < kara; sarġar- “sararmak” (DLT II, 187, KTer. 34/91b3=39:21) < sarıġ “sarı”; yaşar- “yeşermek” (DLT III, 68, KB 133, 1807) < yaş “taze”; belgür- “belirmek” (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belgü “işaret” örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan geçişsiz eylemler türeten bir ektir.

+kıya/ +kiye, + kına; kızkıya “kızcağız” (DLT III, 170) < kız ve közkiye “gözceğiz” (DLT III, 359) < köz örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan küçültme adları türetir.

-(X)g eki,  aġrıġ “ağrı” (DLT I, 98) < aġrı- “ağrımak”; arıġ “temiz, pak” (KB 727, 831,..., AH 111, KTer. 28/78a2=8:26) < arı-; bitig “kitap, Kuran-ı Kerim” (DLT I, 384, KTer. 28/44a1=7:169) < biti- “yazmak” örneklerinde de görülen eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türeten bir ektir.

Karahanlı Türkçesinde kapalı /ė/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, ė, i, ö, ü..

Bugün Türkçede yaygın biçimde varlığını gördüğümüz düzlük-yuvarlaklık uyumu, Orhon ve Uygur Türkçesinde hem kimi sözcüklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk göstermektedir. Bu uyumsuzluk Karahanlı Türkçesinde de devam etmektedir. Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ya da dar yuvarlak ünlülerin birbirini takip etmesi kuralına dayanan bu uyuma uymayan sözcükler ve ekler bulunmaktadır.

“-GU” gelecek zaman eki ve sıfat fiil eki olarak Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: BarGU varılacak/gidilecek anlamındadır.

-UR” fiilden fiil yapan ektir. Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: Bış-ur pişirmek anlamındadır.

“-U” ulaç ekidir. Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: Taşlatu : dışarıya yollayarak anlamındadır.

“-düz” eylemden eylem yapan ektir. Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: Bildüz: bildirmek anlamındadır.