XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

-ĠUz- eylemden eylem yapan ekler arasındadır : tirgüz-

+ġaç eki küçültme adları yapmakta kullanılmaktadır.

+la/+le: Belirteç türünde adlar türetir

+lAġ: Genellikle yer adları türetir

+kıya/+kiye,+ kına: Küçültme adları türetir:

+ġıl/+gil: Bu ek, renk adları ve geometrik şekillerle ilgili adlar türetir

+gey: Niteleme sıfatları türetir:

+la-/+le- ekleri hem geçişsiz hem de geçişli eylem türetebilirler. Diğer ekler ise ya sadece geçişli ya da sadece geçişsiz eylem türetebilmektedirler.

Karahanlı Türkçesinde kapalı /ė/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, ė, i, ö, ü.

Bugün Türkçede yaygın biçimde varlığını gördüğümüz düzlük-yuvarlaklık uyumu, Orhon ve Uygur Türkçesinde hem kimi sözcüklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk göstermektedir. Bu uyumsuzluk Karahanlı Türkçesinde de devam etmektedir. Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ya da dar yuvarlak ünlülerin birbirini takip etmesi kuralına dayanan bu uyuma uymayan sözcükler ve ekler bulunmaktadır.

“-GU” gelecek zaman eki ve sıfat fiil eki olarak Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: BarGU varılacak/gidilecek anlamındadır.

“-UR” fiilden fiil yapan ektir. Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: BışUr pişirmek anlamındadır.

“-U” ulaç ekidir. Karahanlı Türkçesinde işlev görmektedir. Örnek: Taşlatu :dışarıya yollayarak anlamındadır.

“-düz” eylemden eylem yapan ektir. Örnek: Bildüz: bildirmek anlamındadır.

m p v, b sesleri çift dudak ünsüzlerinden n sesi ise ön ve art damak ünsüzüdür.

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur. Bu ses olayı Büzüşmedir.

Karahanlı Türkçesinden sonraki dönem metinlerinde, Harezm ve Çağatay Türkçesiyle yazılmış metinlerde yaygın olarak görülen çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, Karahanlı Türkçesinde de yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir.

Sorudaki ses olayı g ve d seslerinin yer değiştirmesiyle meydana gelen yer değiştirme ses olayıdır. G-d değişimi diye bir ses olayı söz konusu değildir.

-ĠU eki Karahanlı Türkçesindeki gelecek zaman/gereklilik ekidir.

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek büzüşür ve olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur: yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı (KB, 2031, AH 274).

Boluġlı (KTer. 34/44b2=37:173), korkuġlı (KTer. 3212b1=28:18), turuġlı (KB 100, DLT II-57), yörügli (KB 4373, 4374), tüşügli (AH 178) örneklerinde görülen bu ek bir sıfat-fiil ekidir.

Üçegü kelimesindeki ek, biregü (KB 343, 4202, KTer. 33/1b2=33:32), ikegü (KTer. 2715b3=4:176), törtegü (KB 4502) örneklerinde de görülen +AĠU topluluk sayı adı yapma ekidir.

A seçeneğinde yer alan ve bolġınça (DLT I 59), çıkmaġunça (KTer. 27/35a1=5:22), tutġınça (KB 3806) örneklerinde görülen -ġInçA bir ulaç ekidir.

tekil kişi emir kipi için -sU, -sUn, -sUnI eklerinden biri kullanılır.