XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Yalnızca E seçeneğinde yer değiştirme (metatez) ses olayı bulunmaktadır.

İçinde /n/ ve /ŋ/ seslerini bulunduran sözcüklerin başındaki /b/ sesi, gerileyici benzeşmeyle /m/’ye değişir:

OrhT. beŋgü ‘ebedi, sonsuz’ > meŋgü

OrhT. buŋ ‘ihtiyaç, yokluk, dert, sıkıntı’ > muŋ,

Uyg. buyan ‘sevap’ > muyan

OrhT. beŋiz ‘beniz’ > meŋiz

Yalnızca A seçeneğindeki bek kelimesinde /r/ ünsüzü düşmüştür: berk > bek. B’de ünlü düşmesi ve ç > ş değişimi (yapışur- > yapşur- > yapçur-), C’de b > v değişim (Orh.T sab > Uyg. Sav), D’de büzüşme (yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı) ve E’de yuvarlaklaşma (yapıl-> yapul- ‘örtünmek, kapanmak, gizlenmek’) ses olayları bulunmaktadır.

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur:
kaçumaz ‘kaçamaz’ < kaç-u u-maz (KB, 700)
yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı (KB, 2031, AH 274)
kirümez ‘giremez’ < kir-ü u-maz (KB 3665)
ayuġay ‘söyleyebileceğim’ < ay-u u-ġay (AH 3)
tapnuġay men ‘hizmet edebileceğim’ < tapın-u u-ġay ( KB 3055)

Bu dönemde +AĠU topluluk sayı adı yapan bir ektir: biregü (KB 343, 4202..., KTer. 33/1b2=33:32), ikegü (KTer. 2715b3=4:176), üçegü (KB 802, 1669...), törtegü (KB 4502), vd.  Bu ek de yalnızca A seçeneğinde bulunmaktadır. B’de edilgenlik ve sıfat-fiil ekleri, C’de fiilden fiil yapan ettirgenlik eki; D ve E’de ise 3. tekil kişi emir kipi eki bulunmaktadır.

D seçeneğinde geçen ataç sözcüğü küçültme ve sevgi bildiren +ç, +aç/+eç ekiyle türetilmiştir: ataç “olgun kişi gibi davranan çocuk” (DLT I, 52) < ata. Diğer seçeneklerde yer alan sözcüklerin aldığı eklerin işlevleri farklıdır.

Yalnızca C seçeneğinde bulunan yerdeş kelimesi, ortaklık ve eşitlik ifade eden +daş/+deş ile türetilmiştir. A seçeneğinde küçültme ve kuvvetlendirme işlevinde kullanılan +ça/+çe eşitlik durumu eki, B’de küçültme ve sevgi bildiren +ç, +aç/+eç eki, D’de belirteç veya soyut ad türeten +DAm ve E’de  üleştirme sayı isimleri yapan +er eki bulunmaktadır.

+ġıl/+gil eki, renk adları ve geometrik şekillerle ilgili adlar türetir:
başgıl (at) “başı beyaz, dört ayaklı hayvan” (DLT I 481) < baş
kırġıl “kırçıllı” (DLT I, 483, KB 2371, 2372) < kır
törtgil “dört köşeli” (DLT III, 417) < tört
üçgil “üçgen” (DLT I, 105) < üç

Bu ek görüldüğü gibi yalnızca A seçeneğindeki üçgil "üçgen" kelimesinde bulunmaktadır.

Seçeneklerdeki eylemlerin anlamları şöyledir: çöker- “çökertmek, düşürmek”, tozġır- “tozlanmak”,  ötgür- “geçirmek”,  bayut- “zenginleştirmek”, bassık- “saldırıya uğramak, basılmak”. Görüldüğü gibi yalnızca E seçeneğinde ettirgenlik anlamı bulunmaz. Çünkü bu seçenekteki -sIk- eki, edilgen eylemler türetmektedir.

Seçeneklerdeki  eylemlerin anlamları ve dayandıkları kökler şöyledir:

bayu- “zenginleşmek” < bay “zengin”

öli- “nemlenmek” < öl “nem”

otġar- “hayvan otlatmak” < ot “ot”

ünde- “çağırmak, seslenmek” < ün “ses”

turuk- “toplanmak, birikmek” < tur- “durmak”

Görüldüğü gibi E seçeneği dışındaki bütün kelimeler bir ada, E’deki ise bir eyleme dayanmaktadır. Dolayısıyla E seçeneğinde addan eylem değil, eylemden dönüşlü ve edilgen çatılı eylemler türeten -(X)k- eki bulunmaktadır.

çıktur- “çıkartmak” < çık- -Dur: eylemden eylem türeten ek
baylıḳ “zenginlik” < bay +lXg: addan ad türeten ek
bitig “kitap, Kuran-ı Kerim” < biti- “yazmak” -(X)g: eylemden ad türeten ek
ünde- “çağırmak, seslenmek” < ün “ses” +DA: addan eylem türeten ek
aḍınaġu “başkaları” < aḍın +(a)ġu : addan ad türeten ek

toḏġur- “doyurmak” < toḏ - “doymak” –ġUr: eylemden eylem türeten ek
süle- “asker sevketmek” < sü “asker” +le: addan eylem türeten ek
sarġar- “sararmak” < sarıġ “sarı” +(A)r: addan eylem türeten ek
meñze- “benzemek” < meñiz “yüz” +A: addan eylem türeten ek
küçlen- “güçlenmek” < küç +len: addan eylem türeten ek

tünle “geceleyin” < tün

kelgir- “gelir gibi yapmak” < kel-
ḳutaḍ- “mutlu olmak” < kut “mutlu”
yun- “yıkanmak” < yu-
aḍrıl- “ayrılmak” < aḍır-
uruş- “vuruşmak, savaşmak” < ur-

Düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı sözcükler: anuḳ, eḍgü, sınayu ve ḳalsunı. Ancak beḍizçi sözcüğü aykırı değildir.

kedim “giyecek, elbise” < ked-

ögündi “övülen (kişi)” < ög- ek: -(X)ndI
alım “alacak, borç” < al- ek: -(X)m
kelin “gelin” < kel- ek: -Xn
ḳayġuḳ “kayık” < kay ek: -ġUḳ

keçig “köprü, geçit” < keç- -(X)g: eylemden ad türeten ek
barkın “yolcu” < bar- -gXn: eylemden ad türeten ek

eliglik “eldiven” < elig

ḳısġa “kısa” < kıs -gA: eylemden ad türeten ek
içegü “kaburga kemiklerinin iç tarafındaki kısım” < iç +egü: addan ad türeten ek
begeç “beyceğiz” < beg +eç: addan ad türeten ek
igçil “hastalıklı, hasta” < ig +çIl: addan ad türeten ek
yerdeş “hemşehri (Oğuzca)” < yer +deş: addan ad türeten ek