XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 37

arta bar- “artmaya devam etmek”

Karahanlı Türkçe'sinde gelecek zaman 3 farklı ek ile kurulur.

-gu gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil ekidir. 

Dogru cevap C'dir.

Karahanlı Türkçesinde "törütülmiş erdin" söz grubunun zamanı  "Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Hikayesi"dir. Doğru yanıt: B'dir.

"buşı bol" fiili Karahanlı Türkçesinde "Yardımcı fiil biçiminde olan birleşik fiil"dir. Doğru yanıt: A'dır.

1. Çoğul Kişi: {-DXmXz} ekiyle kurulur: aç-tımız “açtık” (DLT III 235), ay-dımız “söyledik” (KTer. 28/42a2=7:166), bar-dımız “gittik” (DLT I 327), Kuran Tercümesinde uyum dışı örnekler vardır: bol-dımız “olduk” (KTer. 34/24a1=37:32), tut-tumız “tuttuk” (KTer. 34/69b3=38:63), kod-tımız “koyduk” (KTer. 34/32a1=37:108,...) DLT’de /-DUk/ ekiyle kurulmuş Oğuzca biçimler de yer alır. bar-duk “gittik” (DLT II 62, 63), kur-duk (DLT II 61), kir-dük (DLT II 61), kel-dük (DLT II 61, 62, 63). Sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.

Geniş Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er eklerinin eylemlere ekleniş biçimlerinde belli bir kural yoktur. Ünlü ile biten eylemlere çoğunlukla -r eki gelir. Bunun dışında ünlü ile biten eylemlere -ur/-ür de eklenir, bu durumda araya -y- yardımcı sesi girer. Kişi eki olarak kişi zamirleri kullanılır. C şıkkı kaideye uymadığından sorunun cevabıdır.

Birleşik fiil çekimleri er- yardımcı fiilinin üzerine zaman ve kişi çekim eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu tür zaman çekimleriyle ilgili örnekler metinlerde çok fazla yer almaz; bu nedenle ilgili zamanın her kişi ekiyle çekimi bulunmamaktadır. Hikâye Birleşik Zaman: Zaman ekini alan fiilin üzerine -DI+kişi eki ile oluşturulmuş ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+DI+kişi ekleri Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: aydım erdi “söyledimdi”, kıldım ėrdi “yaptımdı” Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: törütülmiş ėrdiŋ “yaratılmıştın” Geniş Zamanın Hikâyesi: korkur ėrdim “korkardım” Gelecek Zamanın Hikâyesi: buzġay ėrdi “bozacaktı” Kuran Tercümesinde gelecek zamanın hikâye birleşik çekiminde farklı bir yapıyla karşılaşmaktayız: bolġaytı “olacaktı”

Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman eklerinin içinde yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -ġalır/-gelir ekidir.

A seçeneğinde yer alan ėlig tut- birleşik fiili kefil olmak anlamında kullanılmıştır.

Unıt-mış men yani “unutmuşum”. Belirsiz Geçmiş Zamanı ifade etmektedir.

“Id-ġıl” yani “gönder” emir kipini  ifade etmektedir.

Akıtġu kerek “akıtmak gerek gereklilik kipi olarak kullanılır.

Korkur ėrdim yani “korkardım” sözcüğü Geniş Zamanın Hikâyesi’nde kurulmuş bir cümledir.

-(y)I: Bu zarf-fiille oluşturulan biçimler, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen eylemi ve hareketi gösterir. Fiilin tarzını gösterir. Birleşik fiillerde tasviri fiili asıl fiile bağlama görevinde de kullanılan bu ek, Türkiye Türkçesinde de Orhon ve Uygur Türkçesinde de işlek olarak yer alır. D seçeneğinde “kötrü bardı”bu türden bir tasvir birleşik fiildir.

bahalıġ dinar ol biliglig kişi

bu cahil biligsiz bahasız bişi

biliglig biligsiz kaçan teŋ bolur

biliglig tişi er cahil er tişi

beyitinin Türkiye Türkçesine çevirisi ve sözcüklerin yapı çözümlemesi şöyledir:

Bilgili insan değerli dinar (gibi)dir, cahil ve bilgisiz adam değersiz bir akçe (gibi)dir. Bilgili ve bilgisiz ne zaman (nasıl) eşit olur? Bilgili dişi erkek, cahil erkek ise dişidir (bilgili olan kadın erkek gibidir, cahil olan erkek ise kadın gibidir)

bahalıġ “değerli” < baha “kıymet, değer”+lıġ (isimden isim yapım eki)

dinar “dinar”

ol “-dır/-dir bildirme eki işlevinde kullanılmıştır”

biliglig “bilgili” < bil- “bilmek”- (i)g (fiilden isim yapım eki)+lig (isimden isim (sıfat) yapım eki)

kişi “kişi, insan”

bu “bu, işaret sıfatı”

cahil “cahil, bilgisiz”

biligsiz “bilgisiz, cahil” < bil- “bilmek”- (i)g (fiilden isim yapım eki)+siz (isimden isim (sıfat) yapım eki)

bahasız “değersiz” < baha “kıymet, değer”+sız (isimden isim (sıfat) yapım eki)

bişi “akçe, pul”

kaçan “ne zaman”

teŋ “denk, eşit”

bol- “olmak”+(u)r (3. tekil kişi geniş zaman eki)

tişi “dişi, kadın”

er “erkek”

cahil “cahil, bilgisiz”

 Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi dörtlükte isimden isim yapım eki alan sözcük "bahalıg"dır, dolayısıyla doğru cevap A'dır.

İnsanlar bilgi ile tanınır,bilgisiz hayatta iken kaybolmuş gibidir.Bilgili adam ölünce adı kalır;bilgisiz sağ iken ölüdür.

Gençlikten bahsetmektedir.

Dörtlükler dilin iyi kullanılması gerektiğini belirtmektedir. Bilgili olmaktan söz edilmemektedir.