XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 20

“-düz” eylemden eylem yapan ektir. Örnek: Bildüz: bildirmek anlamındadır.

m p v, b sesleri çift dudak ünsüzlerinden n sesi ise ön ve art damak ünsüzüdür.

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur. Bu ses olayı Büzüşmedir.

Karahanlı Türkçesinden sonraki dönem metinlerinde, Harezm ve Çağatay Türkçesiyle yazılmış metinlerde yaygın olarak görülen çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, Karahanlı Türkçesinde de yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir.

Sorudaki ses olayı g ve d seslerinin yer değiştirmesiyle meydana gelen yer değiştirme ses olayıdır. G-d değişimi diye bir ses olayı söz konusu değildir.

-ĠU eki Karahanlı Türkçesindeki gelecek zaman/gereklilik ekidir.

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek büzüşür ve olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur: yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı (KB, 2031, AH 274).

Üçegü kelimesindeki ek, biregü (KB 343, 4202, KTer. 33/1b2=33:32), ikegü (KTer. 2715b3=4:176), törtegü (KB 4502) örneklerinde de görülen +AĠU topluluk sayı adı yapma ekidir.

tekil kişi emir kipi için -sU, -sUn, -sUnI eklerinden biri kullanılır.

arturġıl (KTer. 31/88a1=20:114), bolġıl (KB 26…, DLT I-64), kötürgil (DLT II-44), sürgil (KB 5496), turġıl (DLT II-43), ukġıl (KB 796, 916,....) örneklerinde de görülen -gıl/-gil, 2. tekil kişi emir ekidir.

+(A)r-, karar- “kararmak” (DLT II 77, KB 3285, 5028) < kara; sarġar- “sararmak” (DLT II, 187, KTer. 34/91b3=39:21) < sarıġ “sarı”; yaşar- “yeşermek” (DLT III, 68, KB 133, 1807) < yaş “taze”; belgür- “belirmek” (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belgü “işaret” örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan geçişsiz eylemler türeten bir ektir.

+kıya/ +kiye, + kına;  kızkıya “kızcağız” (DLT III, 170) < kız ve közkiye “gözceğiz” (DLT III, 359) < köz örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan küçültme adları türetir.

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek büzüşür ve olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur: kaçumaz ‘kaçamaz’ < kaç-u u-maz (KB, 700); yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı (KB, 2031, AH 274); kirümez ‘giremez’ < kir-ü u-maz (KB 3665); ayuġay ‘söyleyebileceğim’ < ay-u u-ġay (AH 3).

Boluġlı (KTer. 34/44b2=37:173), korkuġlı (KTer. 3212b1=28:18), turuġlı (KB 100, DLT II-57), yörügli (KB 4373, 4374), tüşügli (AH 178) örneklerinde görülen bu ek bir sıfat-fiil ekidir.

Üçegü kelimesindeki ek, biregü (KB 343, 4202, KTer. 33/1b2=33:32), ikegü (KTer. 2715b3=4:176), törtegü (KB 4502) örneklerinde de görülen +AĠU topluluk sayı adı yapma ekidir.

3. tekil kişi emir kipi için -sU, -sUn, -sUnI eklerinden biri kullanılır.

arturġıl (KTer. 31/88a1=20:114), bolġıl (KB 26…, DLT I-64), kötürgil (DLT II-44), sürgil (KB 5496), turġıl (DLT II-43), ukġıl (KB 796, 916,....) örneklerinde de görülen -gıl/-gil, 2. tekil kişi emir ekidir.

+(A)r-, karar- “kararmak” (DLT II 77, KB 3285, 5028) < kara; sarġar- “sararmak” (DLT II, 187, KTer. 34/91b3=39:21) < sarıġ “sarı”; yaşar- “yeşermek” (DLT III, 68, KB 133, 1807) < yaş “taze”; belgür- “belirmek” (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belgü “işaret” örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan geçişsiz eylemler türeten bir ektir.

+kıya/ +kiye, + kına; kızkıya “kızcağız” (DLT III, 170) < kız ve közkiye “gözceğiz” (DLT III, 359) < köz örneklerinde de görüldüğü gibi adlardan küçültme adları türetir.

-(X)g eki,  aġrıġ “ağrı” (DLT I, 98) < aġrı- “ağrımak”; arıġ “temiz, pak” (KB 727, 831,..., AH 111, KTer. 28/78a2=8:26) < arı-; bitig “kitap, Kuran-ı Kerim” (DLT I, 384, KTer. 28/44a1=7:169) < biti- “yazmak” örneklerinde de görülen eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türeten bir ektir.