XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 17

+lAr
Orhon Türkçesinden beri ençok kullanılan çokluk eki +lar/+ler’dir. baş+lar (DLT I 397), köz+ler (DLT I 105), köŋül+ler “gönüller” (KB 6484), ölüg+ler “ölüler” (KB 4512), yaġuk+lar ‘yakınlar, hısım, akrabalar’ (KTer. 26/10a3=4:135)

DLT’de çokluk ekinin +la/+le biçimi az sayıda sözcükte bulunmaktadır:  ş+laka “aşlara” (DLT II 54), at+laka “atlara”, ıt+laka “itlere” (DLT I 483). Bütün örneklerde bu çokluk ekinin +ka yönelme durum ekinden önce kullanıldığı görülmektedir.

+An
Orhon ve Uygur Türkçesinde daha çok örnekte gördüğümüz bu ek, Karahanlı Türkçesinde kalıplaşmış birkaç sözcükte görülür:
Er+en “adamlar” (KB 234, 462; DLT I 85, AH 89, 90)
Og(u)l+an “oğullar” (KB 462, DLT I 208)

Görüldüğü gibi yalnızca A seçeneğindeki eren kelimesinde kalıplaşmış halde +An çokluk eki bulunmaktadır.

a) aracıyla, aracılığıyla anlamı verir: el(i)g+in emle- “elle göstermek” (DLT I 82), köz+ün bakış- “gözle bakışmak” (DLT I 183), kut+un tiril- “mutlulukla yaşamak” (KB 1251, farklı eylemlerle ve farklı yapılarda 40 defa), küç+ün “zorla, zorbalıkla’ (KTer. 29/39a1=9:53).

b) Zaman belirteçler kurar: yaz+ın “yazın” (DLT I, 285), kış+ın “kışın” (DLT III, 159), terk ödün kel- “hemen gelmek” (KB 5408).

Görüldüğü gibi kelimenin anlamı C seçeneğinde olduğu gibi “felek” olarak verilmiştir.

 Ol meniŋ taparu keldi “O bana doğru geldi” (DLT I 445).

Basa: Bulunma-ayrılma durum ekini almış sözcüklerle birlikte kullanılır:

Usanma ölür sen meniŋde basa “Gafil olma benden sonra sen de öleceksin” (KB, 1093)

Apaŋ: Karahanlı Türkçesinden önce az sayıda kullanılan apaŋ bağlacı bu dönem metinlerinde daha çok görülür.

Apaŋ edgü bolsa bu begler özün “Eğer bu beylerin kendileri iyi olursa…” (KB, 895)

Azu: İki şeyi karşılaştırarak birbirine bağlayan bu bağlaç KB ve DLT’de görülmektedir.

Tilkü mü togdı azu böri mü “Tilkimi doğdu yoksa kurt mu?” (DLT, I 429)