XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 11

Karahanlı Türkçesinde -mat / -met eki belirli geçmiş zaman ekinin genişletilmiş biçiminde kullanılmıştır.

Karahanlı Türkçesinde bu gelecek zaman eklerinin dışında yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -ġalır/-gelir ekidir.

bar-ġalır men “hemen geleceğim” (DLT II 67), at-ġalır “hemen atacak” (DLT II 20), sızġur-ġalır “eritmek üzeredir” (DLT II 188), al-ġalır “almak üzeredir” (KB 1472), bar-ġalır “gitmek üzeredir” (KB 5976), kal-ġalır “kalmak üzeredir” (KB 1074)

Birleşik fiil çekimleri er- yardımcı fiilinin üzerine zaman ve kişi çekim eklerinin getirilmesiyle yapılır.

Yalnızca E seçeneğindeki tepremez kelimesinde -mAz olumsuz geniş zaman çekim eki olarak kullanılmıştır: kılıç teprer erken yaġı tepremez “kılıç hareket ettiğinde düşman kımıldamaz” (KB 2144)

 Diğer seçeneklerde -mAz / -mAs sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.

Gelecek Zamanın Hikâyesi:

buzġay ėrdi “bozacaktı” (KB 3464), kalġay ėrdi “kalacaktı” (KB 3656, 6059), bolġay ėrdim “olacaktım” (KTer. 38/64b1=63:10),

Kuran Tercümesinde gelecek zamanın hikâye birleşik çekiminde farklı bir yapıyla karşılaşmaktayız:

bolġaytı “olacaktı” (37/17b2=47:21) < bolġay ėrti

ölmegetiler “ölmeyeceklerdi” (25/21a2=3:156) < ölmegey erti

A seçeneğindeki ayayı “söyleyeyim”, B’deki ėşitgil “işit, dinle”;  D’deki körsüni “görsün” ve E’deki tut-uŋlar “tutunuz” hep emir kipinde çekimlenmiştir. Oysa C seçeneğindeki kılġatı “yapacaktı” ise gelecek zamanın hikâyesi çekimindedir.

Yalnızca C seçeneğinde gereklilik kipi bulunmaktadır. A seçeneğinde yakın gelecek zaman çekimi; B, D ve E emir kipi bulunmaktadır.

Gereklilik Kipi: Gelecek Zaman eki olarak kullanılan -ġu/-gü (kerek) eki, gereklilik kipi olarak da kullanılır. Metinlerde genellikle üçüncü tekil kişiyle çekimlenmiş biçimleri yer alır:

akıtġu kerek “akıtmak gerek” (KB 51)

akıtġu kanı “kanı akıtmak gerek” (KB 1058)

küdezgü “korumak gerek” (KB 4526)

küdezgü kerek “korumak gerek” (KB 2766, 3765)

tutġu “tutmak gerek” (KB 4120)

yırak turġu “uzak durmak gerek” (AH 216)

azılmaġu “yanılmamalı” (AH 216)

Yalnızca A seçeneğinde -(I)glI geniş zaman sıfat-fiili bulunmaktadır: bakıġlı okıġlı asıġ alsu tep “gören ve okuyan yaralansın diye” (AH 78). Diğer seçeneklerde herhangi bir sıfat-fiil yoktur.

Yalnızca D seçeneğindeki cümlede eklendiği fiile ‘-mak için’ anlamı katan bir zarf-fiil eki bulunmaktadır: 

 -gAlI: Eklendiği fiile ‘-mak için’ anlamı katar. Asıl eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki biçimi -AlI’dır.

ölümke basıkma kelir alġalı “ölümü yendim sanma seni almak için gelir” (KB 5145)
ne iş tuş kadaşlar yüzin körgeli “eş dost ve kardeşlerinin yüzünü görmek için” (KB 4921)

yakadakı yalġaġalı eligdeki ıçġınur “ yakadaki yalanırken eldeki kaybedilir” (DLT I 253)

Yalnızca B seçeneğinde bulunan tutġınça “tutuncaya kadar” kelimesinde asıl eylemin gerçekleşeceği zamanın sınırını belirleyen -gInçA zarf-fiil eki bulunmaktadır:

 -gInçA: Asıl eylemin gerçekleşeceği zamanın sınırını belirler. Bu ek, Türkiye Türkçesinde -(y)Incaya kadar yapısıyla kullanılmaktadır.

miŋ edgüg adakını tutġınça sen “Sen bin iyinin ayağını tutuncaya kadar” (KB 3806)

elig tutġınça ot tut “el tutacağına ateş tut (kefil olacağına ateş tut)” (DLT II 292)

suv körmeginçe etük tartma “suyu görmedikçe çizmeni çıkarma” (DLT III 426)

Şart Kipinin, Kuran Tercümesinde az sayıdada olsa iyelik eki tipindeki kişi ekleriyle yapılmış çekimlerinee rastlanır: bol-sam “olsam” (KTer. 26/41b2=4:73...4 kez). Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

Birleşik fiil çekimleri er- yardımcı fiilinin üzerine zaman ve kişi çekim eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu tür zaman çekimleriyle ilgili örnekler metinlerde çok fazla yer almaz; bu nedenle ilgili zamanın her kişi ekiyle çekimi bulunmamaktadır. Sorunun doğru cevabı E şıkkıdır.

Gelecek Zaman: Üç ayrı ekle kurulur: -ġay/-gey, -ġa/-ge, -ġu/-gü. Karahanlı Türkçesinde bu gelecek zaman eklerinin dışında yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -ġalır/-gelir ekidir. bar-ġalır men “hemen geleceğim” (DLT II 67), at-ġalır “hemen atacak” (DLT II 20), sızġur-ġalır “eritmek üzeredir” (DLT II 188), al-ġalır “almak üzeredir” (KB 1472), bar-ġalır “gitmek üzeredir” (KB 5976), kal-ġalır “kalmak üzeredir” (KB 1074). Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

DAçI: Bu sıfat-fiil eki de gelecek zaman anlamı taşır. Dolayısıyla sorunun doğru cevabı B şıkkıdır.

Geniş Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er eklerinin eylemlere ekleniş biçimlerinde belli bir kural yoktur. Ünlü ile biten eylemlere çoğunlukla -r eki gelir. Bunun dışında ünlü ile biten eylemlere -ur/-ür de eklenir, bu durumda araya -y- yardımcı sesi girer. Kişi eki olarak kişi zamirleri kullanılır. 2. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er sen ekiyle kurulur: buz-ar sen “bozarsın” (KB 5746), bar-ur sen “gidersin” (AH 287, 431), kadġur-ar sen “kaygılanırsın” (KB 1233), tile-yür sen “istersin” (KTer. 38/88b2=66:1), ünde-yür sen “seslenirsin” (KB 35/74a1=41:5). Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

İsim, Sıfat+Yardımcı Fiil Biçiminde Olan Birleşik Filler: Bu yapıdaki birleşik fiiller, isim ya da sıfatla birlikte çoğunlukla bol-, kıl-; daha az da et-, tur- ve tut- yardımcı fiillerinden birinin kullanılmasıyla oluşturulur. Sorunun doğru cevabı E şıkkıdır.

Gelecek Zamanın Şartı: ayġu ėrse “söyleyecekse” (KB 3886), bulġu ėrse “bulacaksa” (KB 6566), kalġu ėrse “kalacaksa” (4739), biçiminde örneklenmektedir. Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

gAlI: Eklendiği fiile ‘-mak için’ anlamı katar. Asıl eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki biçimi -AlI’dır. ölümke basıkma kelir alġalı “ölümü yendim sanma seni almak için gelir” (KB 5145) ne iş tuş kadaşlar yüzin körgeli “eş dost ve kardeşlerinin yüzünü görmek için” (KB 4921) yakadakı yalġaġalı eligdeki ıçġınur “ yakadaki yalanırken eldeki kaybedilir” (DLT I 253). Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

Belirli Geçmiş Zaman (Bilinen Geçmiş Zaman): Bu zamandaki fiillerin çekiminde iyelik eki kaynaklı kişi ekleri kullanılır. Sorunun doğru cevabı B şıkkıdır.

Zarf-fiil ekleri: -(I)p; -(y)I; -gAlI; -gInçA; -mAdIn, -(X)pan; -er/-mez erken. Olduklarından sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.