XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ - Deneme Sınavı - 10

-A/-U/-I zarf-fiil eki almış asıl fiilin bar-, bil-, bėr-, kėl- kör- tur-gibi tasviri fiillerle birliktekullanılmısıyla oluşur. Tasviri fiillerin hepsinin görevi ayrıdır. Bu yapıya uynadığından sorunun doğru cevabı B şıkkıdır.

Geniş Zamanın Hikâyesi: korkur ėrdim “korkardım” (KB 5070), tiler ėrdim “dilerdim” (KB 571, 572), tuġar ėrdi “doğardı”, kılmaz ėrdiler “yapmazlardı” (KTer. 28/40a3=7:163). Bu örneklere göre sorunun doğru cevabı A şıkkıdır.

Birleşik fiil çekimleri er- yardımcı fiilinin üzerine zaman ve kişi çekim eklerinin getirilmesiyle yapılır. Belirli Geçmiş Zamanın hikayesi: aydım erdi “söyledimdi” (KB 1089), kıldım ėrdi “yaptımdı” (KB 1120), ayttılar ėrdi “söyledilerdi” (KTer. 28/8b1=7:117)biçiminde örneklenmektedir. Sorunun doğru cevabı A şıkkıdır.

Asıl Fiil+Zarf-Fiil Eki+Tasviri Fiil -A/-U/-I zarf-fiil eki almış asıl fiilin bar-, bil-, bėr-, kėl- kör- tur-gibi tasviri fiillerle birlikte kullanılmısıyla oluşur.-kal bunlardan biri değildir. Sorunun doğru cevabı E şıkkıdır.

İsim, Sıfat+Yardımcı Fiil Biçiminde Olan Birleşik Filler Bu yapıdaki birleşik fiiller, isim ya da sıfatla birlikte çoğunlukla bol-, kıl-; daha az da et-, tur- ve tut- yardımcı fiillerinden birinin kullanılmasıyla oluşturulur. E şıkkı bu kaideye uymadığından sorunn doğru cevabıdır.

1. Çoğul Kişi: {-DXmXz} ekiyle kurulur: aç-tımız “açtık” (DLT III 235), ay-dımız “söyledik” (KTer. 28/42a2=7:166), bar-dımız “gittik” (DLT I 327), Kuran Tercümesinde uyum dışı örnekler vardır: bol-dımız “olduk” (KTer. 34/24a1=37:32), tut-tumız “tuttuk” (KTer. 34/69b3=38:63), kod-tımız “koyduk” (KTer. 34/32a1=37:108,...) DLT’de /-DUk/ ekiyle kurulmuş Oğuzca biçimler de yer alır. bar-duk “gittik” (DLT II 62, 63), kur-duk (DLT II 61), kir-dük (DLT II 61), kel-dük (DLT II 61, 62, 63). Sorunun doğru cevabı kaideye uyan C şıkkıdır.

Belirli Geçmiş Zaman (Bilinen Geçmiş Zaman): Bu zamandaki fiillerin çekiminde iyelik eki kaynaklı kişi ekleri kullanılır. Bu kaideye uynmadığından sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

Fiilden türeyen sıfat-fiiller isim çekim eklerini alabilirler. Fiilin sıfat biçimi oldukları için hem adın, hem sıfatın hem de eylemin özelliklerini taşıyabilirler. Fiilin gösterdiği eylemi yapanı da gösterirler. Bu tür sözcüklerin fiilden türedikleri için zaman kavramı taşıdıkları, olumsuzluk ekini aldıkları ve değişik çatılara girdiği görülür. Sadece kişi kavramı taşımazlar. Cümlede sıfat fiil eki kullanılmadığından sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.

Gelecek Zaman: Üç ayrı ekle kurulur: -ġay/-gey, -ġa/-ge, -ġu/-gü. Dolayısıyla yukarıda tırnak içinde verilen "körgeysen" görmek fiilinin gelecek zamanda ikinci tekil şahıs çekimidir.

Emir kipinde, bütün kişiler ayrı eklerle kurulur. Kişi eki olarak da her kişi için Türkiye Türkçesinde, Orhon ve Uygur Türkçesinde olduğu gibi farklı ekler kullanılır. 2. Tekil Kişi için ise  -ġıl/-gil ekiyle ya da eksiz kurulur.

Belirli geçmiş zaman sadece tek ek alarak çekilmektedir. Örneğin : "Bul-dun". Diğer zamanlar ise birleşik fiil eklerinin kullanıldığı zamanlardır.

Doğru cevap E şıkkı sevse ermiştir. 

Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Şartı: sevdim ėrse “sevdiysem”

Şartın Hikâyesi: sevse ėrdi “sevseydi”

Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: sevdi erdi “sevdimdi”

Geniş Zamanın Hikâyesi: sever ėrdi “severdim”

Eylemden türeyen ancak tümce içinde çoğunlukla belirteç görevi yapan sözcüklere zarf-fiil denir. Cümlede çoğunlukla sözcükler arasında ilgi kurarlar. Bağlayıcı olma özellikleri bulunduğundan özne, tümleç, nesne oluşlarına rastlanmaz. Eylem çekimine girmedikleri için kişi ve kesin bir zaman kavramı taşımazlar. Karahanlı Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi zarf-fiillerin sayısı fazladır

AsI: Gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil ekidir.

Bėr- yardımcı fiilli ile kurulan birleşik fiiller Türkiye Türkçesindeki gibi birlikte kullanıldığı asıl fiile “tezlik” anlamı katar.

Gelecek Zamanın Hikâyesi: "sevgey erdi" fiil önce gelecek zamanda çekilir ve daha sonra er-di hikaye eki eklenmektedir.

Unıt-mış men yani “unutmuşum”. Belirsiz Geçmiş Zamanı ifade etmektedir

Sezik-er men yani “şüphelenirim” geniş zamanı  ifade etmektedir.