Şap hastalığı virusu Picornaviridae ailesinin Aphthovirus genusunda içinde yer alan kübik simetrik yapıda ve zarfsız bir RNA virusudur. şap hastalığı virusunun immunolojik olarak farklı olan 7 serotipi (A, O, C, Asia-1, SAT-1, -2 ve -3) vardır. Serotipler
karşılıklı bağışıklık oluşturmazlar. Her serotipin çok sayıda alttipleri vardır. Şap virusu doğal şartlarda yüksek oranda mutasyona sahiptir. Virusun üretilmesi farklı hücre kültürleri ve deneme hayvanlarında (kobay ve yavru fareler) mümkündür. Virus pH 7-9 arasında etkilenmeden kalabilir. Fakat bunun dışındaki pH değerlerinde hızla inaktive olur. Etken zarfsız olduğundan yağ çözücülere karşı dayanıklı
dır. Normal çevre şartlarında en az 20 gün, kuru hayvan gübresinde 14 gün ve kışın 28 gün canlı kalabilir. Virusun asit ve alkali pH derecelerine duyarlılığından dolayı; sodyum karbonat (çamaşır sodası), sodyum bikarbonat (yemek sodası) ve sodyum hipoklorit (çamaşır suyu) antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılabilir.

Popülasyonlarda hastalıkların sıklığını dağılımını ve hastalık oluşumunu etkileyen faktörleri inceleyen, bu hastalıklara yönelik olarak
izlenecek hedefleri ve yöntemleri belirleyen bilim dalıdır.

Patogenez: Bir hastalığın veya patolojik durumun meydana geliş sürecindeki değişiklikleri ifade eder.

Perakut seyir: İnkübasyon süresi kısa olan ve enfeksiyona ilişkin klinik belirtilerin çok hızlı gelişerek genellikle ölümle sonuçlandığı seyir şekline verilen isimdir.

Patognomik bulgu: Bir hastalığı diğer hastalıklardan ayıran ve hastalığa teşhis konulabilmesi için yeterli olan klinik veya patolojik bulgulara verilen isimdir.

Şap hastalığı virusunun hangi serotipinin hastalığa neden olduğunun tespitinde ve hastalığa özgü antikorların belirlenmesinde ELISA kullanılmaktadır.

Değişik kimyasal veya fiziksel faktörler kullanılarak hastalık oluşturma yeteneği ortadan kaldırılmış olan mikroorganizmalardan hazırlanan aşılara inaktif aşı denir.

Hastalık etkeni Paramyxoviridae ailesinin Morbillivirus genusunda içinde yer alan helikal simetrik yapıda ve zarşı bir RNA virusudur. Virusun tek serotipi vardır. Virus yağ çözücülere ve dezenfektanlara karşı duyarlıdır. Sığır vebası virusu +4°C’de 4-10 gün, 37°C’de 2-4 saat ve -20°C’de aylarca canlı kalabilir. Virusun üretilmesi için en duyarlı konakçı sistemi hücre kültürleridir. Deneme hayvanı olarak dana ve tavşanlar kullanılabilir.

Sığır vebası virusuna sığırlar ve yabani ruminantlar duyarlıdır. Bulaşma enfekte ve duyarlı hayvanlar arasında direkt temas ve aerosol yolla olur. Virus hasta hayvanın boğaz, burun ve gözyaşı akıntıları, dışkı, idrar ve sütüyle saçılır. Subklinik enfekte evcil ve yabani domuzlar virus rezervuarı olarak rol oynarlar.

 Hastalığın normal şartlarda görülmediği ancak salgın durumunda hızlı bir yayılım ve olası büyük kayıpların beklendiği bölgeleri ifade eder.

Hastalıkta 3-15 günlük bir inkübasyon süresinden sonra ateş yükselir ve iştahsızlık, depresyon, salivasyon, gözyaşı ve burun akıntısı vardır. Ağız mukozasında özellikle yanak, dudak, dil, sert damak, yumuşak damak ve diş etinde görülen lezyonlar nekrotik ve erozyonik karakterdedir . İshal sığır vebasının en önemli bulgusudur. İshal, kanlı ve sindirim sistemi mukozaları ile karışmış olarak görülür. Hayvanlarda karın bölgesinde şiddetli ağrı ve solunum güçlüğü vardır. Dehidrasyon sonucu ölüm meydana gelir. Endemik bölgelerde morbidite düşük ve klinik belirtiler hafiftir. Epidemik bölgelerde morbidite %100’e ve mortalite %90’ a ulaşır. Hastalığı atlatan sığırlar hayat boyu bağışıktırlar.

Sığır vebası ihbarı mecburi hastalıklar listesindedir. Enfeksiyonun görülmediği ül kelerde hastalığın girişine engel olmak için hastalığın bulunduğu ülkelerden sığır ve hastalığa duyarlı diğer hayvanların ithali yasaklanmalı ve bölge karantina altında tutulmalıdır. Hastalığın endemik olduğu ülkelerde hastalık kontrolü karantina ve aşılama ile sağlanır. Epidemik bölgelerde hastalıkla mücadelede karantina ve hasta hayvanların itlaf edilmesi yoluna gidilir. Ölen ve öldürülen hayvanlar derileri ile birlikte açılan derin çukurlara gömülür ve üzerleri kireçle örtülür. Korunma amacıyla hücre kültürlerinde hazırlanan attenüye aşılar kullanılır. Aşılama tek doz olarak yapılır ve aşı tekrarına gerek yoktur.

Attenüye (Canlı) aşı: Hastalık oluşturma yetenekleri zayıflatılmış buna karşın vücutta üreyebilen, yayılabilen ve immunolojik kapasitesi yüksek olan mikroorganizmalardan hazırlanmış aşılara denir.

Hastalık mücadele programlarının zorunluluk arz etmesi durumunda hasta hayvanların usulüne uygun bir şekilde etik kurallar çerçevesinde öldürülüp gömülerek çevresel risk oluşturmasının engellenmesini ifade eder.

BHV-1 enfeksiyonunun solunum ve genital sistemi etkileyen iki klinik seyir şekli vardır. Solunum formu “infeksiyöz bovinerhinotrakeitis” (IBR), genital sistem formu ise “infeksiyöz püstüler vulvovaginitis” (IPV) olarak adlandırılmaktadır. Her iki seyir şekli için inkübasyon süresi 2-6 gündür. Solunum ve genital sistem hastalıkları birlikte veya ayrı olarak görülebilir. Solunum sistemi hastalığında klinik belirtiler; yüksek ateş, iştahsızlık, depresyon, öksürük, aşırı salivasyon, konjuktivitis, gözyaşı-burun akıntısı ve solunum güçlüğüdür. Burun mukozasında nekroz ve ülserler oluşur. Plasentayı geçen virus erken embriyonik ölüm ve yavru atmaya neden olabilmektedir. Bakteriyel komplikasyon olmadığı durumlarda 1-2 hafta içinde iyileşme olur. Hastalık süreci sekonder bakteriyel enfeksiyonlara bağlı olarak uzayabilir ve bronkopnöymoni sonucu hayvanlar ölebilir. BHV-1 genç danalarda oluşturduğu sistemik enfeksiyona bağlı olarak öldürücü gastroenteritise neden olabilmektedir.
Genital sistem enfeksiyonunda klinik belirti olarak ateş, depresyon, iştahsızlık, kuyrukta dikleşme, sık ve ağrılı işeme görülür. Vulva mukozasında şişlik, kızarıklık ve küçük püstüller oluşur. Seröz vajinal akıntı sekonder bakteriyel enfeksiyonlarla birlikte birkaç hafta süren purulent akıntıya dönüşür. Ayrıca embriyonik ölüm ve yavru atma problemleri görülebilir. Boğaların genital sisteminde de benzer lezyonlar görülür. Boğa ve ineklerde geçici infertilite oluşabilir.

Reaktivasyon: Latent enfekte hayvanların strese maruz kalmaları sonucunda virusun yeniden aktif hale geçmesine verilen isimdir.

Latent enfeksiyon: Bazı mikroorganizmaların hastalık belirtileri oluşturmadan vücutta kalmaları durumuna latent enfeksiyon denir. Konakçı direnci kırıldığı zaman bu mikroorganizmalar yeniden klinik hastalığa neden olabilirler.

Konjenital anomali: Yavrunun anne karnında gelişim döneminde değişik hastalık etkenleri, kimyasal maddeler veya radyasyon gibi fiziksel etkilere maruz kalmasına bağlı olarak ortaya çıkan gelişme bozukluklarına konjenital anomali denir.

Biyotip: Bir virusun değişik biyolojik özelliklere sahip olan tiplerine biyotip adı verilir.

Persiste enfeksiyon: Enfeksiyon sonrasında vücutta virus eliminasyonunun beklenenden daha uzun sürmesi veya virusun yaşam boyu elimine edilememesi durumunu ifade eder.

İmmunotolere persiste enfeksiyon: Fötal hayatın ilk 1:3’lük döneminde BVD virusla enfekte olan buzağının, bu virusa karşı antikor yanıtı geliştirmemesi ve doğduktan sonra yaşam boyu taşıyıcı ve saçıcı konumunda olmasını ifade eder.

Süperenfeksiyon: Bir hastalık etkeniyle enfekte olan bireyin aynı etkenin başka bir suşuyla veya farklı bir hastalık etkeniyle tekrar enfekte olmasını ifade eder.

BVD ile mücadelede temel hedef anne karnındaki fötusların BVD virus enfeksiyonuna maruz kalmasını önleyerek, persiste enfekte buzağıların doğumunu engellemektir. Bu amaçla izlenen iki yöntem vardır:

• Aşılama: BVD virusa karşı kullanılan aşılar tekli veya kombine aşılar şeklinde hazırlanmıştır. Kombine aşılarda diğer solunum sistemi patojenlerine (virus, bakteri ve mikoplazma) karşı da korunma sağlanması hedeflenmektedir.  Aşı uygulamaları, aşının kombinasyonuna göre değişmekle birlikte, genellikle 4 aylıktan itibaren başlar. Bir ay sonra tekrar dozu yapılır ve yılda bir kez tekrarlanması önerilir.
• Persistte enfektte bireylerin ayıklanması: Sürüde bulunan persiste enfekte bireylerin belirlenerek sürüden ayrılması esasına dayanır. Persiste enfekte bireylerin tespiti amacıyla hayvanlarda BVD virus (antijen, nükleik asit) tespitine yönelik çalışmalar yapılır. Pozitif sonuç veren hayvanlarda 3 hafta sonra tekrar örnek alınarık test yapılır. Bu testte de pozitif sonuç veren hayvanlar persiste enfekte olarak kabul edilir.

Sığır löykozu (bovine leukosis) lenf nodüllerinin ve lenfositlerin tümöral gelişimiyle karakterize sistemik ve bulaşıcı viral bir hastalıktır.

Hastalığın inkübasyon süresi 4-5 yıldır. Epidemiyolojik gözlemlere göre BLV’nin neden olduğu enzootik sığır löykozu yetişkin sığırlarda, sporadik sığır löykozu ise genç hayvanlarda görülmektedir. Enzootik sığır löykozu 2 yaşın altındaki sığırlarda nadir görülürken 4-8 yaş arasındaki hayvanlarda yaygındır. Klinik olguların %5-10’unda perakut hastalık tablosu sonucunda aniden ölüm şekillenir. Fakat klinik olguların çoğunda subakut ve kronik hastalık tablosu meydana gelir. Hastalık birbirini izleyen iki dönem şeklinde seyreder. Bunlar; (1) Prelöykoz (tümörsüz) ve Klinik löykoz dönemleridir. Prelöykoz dönemi kan lenfositlerinin aşırı çoğalması ile Hayvanlar sağlıklı görünümde olmasına karşın %60-70’inde kan tablosu değişmiştir. Klinik löykoz döneminde kan tablosundaki değişiklikler yanında dalak ve lenf nodüllerindeki aşırı büyüme karakteristiktir. Böbrekler, karaciğer, timus, tüm lenf nodülleri, bağırsaklar ve başka birçok dokuda tümör oluşumunu takiben solunum ve yutma güçlüğü, felçler, ödemler, kilo kaybı, ekzoftalmus ve süt veriminde azalma meydana gelir. Klinik belirtiler ve tümör oluşumundan sonraki 2-3 hafta içinde hastalık ölümle sonuçlanır.

Enzootik seyir: Hastalığın bir bölgede veya popülasyonda sürekli olarak belli düzeyde görülmesidir.

Sporadik seyir: Hastalığın bir popülasyonda tek tek olgular halinde görülmesidir.

Hastalığın teşhisi klinik belirtiler, makro-patolojik incelemeler ve epidemiyolojik gözlemlerle yapılabilir. Virus izolasyonu amacıyla hücre kültürleri ve süt emen fareler kullanılır. Bu amaçla materyal olarak atık fötus ve plasenta örneklerinden yararlanılır. Antikor tespiti için ELISA ve nötralizasyon testi en çok kullanılan yöntemlerdir.

Üç gün hastalığı (Bovine ephemeral fever, BEF) sığırların akut seyirli ve sokucu sineklerle nakledilen viral bir hastalığıdır. Asya, Avustralya ve Afrika’nın tropik ve subtropik bölgelerinde çok yaygın olarak görülür.

Hastalığın hızlı ve iyi seyrinden dolayı mücadele etmek kolaydır. Tedavi amacıyla anti-enflamatuvar ilaçlar ve damar içi kalsiyum uygulamaları faydalı olur. Süt veriminin düşmesine engel olmak amacıyla Japonya, Güney Afrika ve Avustralya gibi ülkelerde inaktif ve attenüye virus ile hazırlanmış aşılar kullanılmaktadır.

Sığırların korizası (Malignant catarrhal fever, MCF); sığırlarla birlikte geyik, buffalo ve antilop gibi bazı vahşi ruminantlarda görülen, solunum sistemi, sindirim sistemi, MSS ve lenforetiküler dokuları etkileyen viral bir hastalıktır. Domuz ve keçilerde de klinik MCF vakaları bildirilmiştir.

Hastalığın 4 klinik formu vardır

• Perakut form: Yüksek ateş, kas titremeleri kanlı ve sulu ishal gözlenir. Hayvan kısa sürede ölüme sürüklenir.
• İntestinal form: Yüksek ateş ve şiddetli ishalle birlikte mukozalarda aşırı sekresyon ve gözyaşı akıntısı vardır. Hayvan 4-9 günde ölüme sürüklenir.
• Baş-göz formu: En sık görülen form olan baş-göz formunda önceleri seröz olarak başlayan burun akıntısı daha sonra irinli hale dönüşür. Yüksek ateş vardır. Gözlerde irinli akıntı vardır ve gözde bulanıklık şekillenir . Bu form yaklaşık 10 gün içinde ölümle sonuçlanır.
• Hafif form: Seyrek görülen bu formda daha düşük bir ateş ve deride döküntüler şekillenir.

Deli inek (Mad cow) hastalığı olarak da adlandırılan sığırların süngerimsi beyin hasttalığı (Bovine spongiform ensefalopati, BSE) sığırların ilerleyici nitelikte sinirsel semptomlarla karakterize ölümcül bir hastalığıdır. Zoonoz özelliği olan bu hastalık ilk olarak 1986 yılında İngiltere’de tespit edilmiştir. Takiben Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Japonya ve birçok Avrupa ülkesinde BSE vakaları bildirilmiştir. Ülkemizde BSE hastalığı görülmemektedir.

Dört haftalıktan daha küçük olan buzağılarda görülen ishal olguları neonattal ishal olarak adlandırılır. Buzağılarda hayatın ilk ayında meydana gelen ölümlerin en önemli nedeni neonatal ishal ve bunu takiben gelişebilen septisemidir.

Hastalığın teşhisi klinik gözlemlere dayanılarak konulabilir. Özellikle hastalık etkenlerinin kesin olarak identifiye edilebilmesi için laboratuvar testlerine başvurulur. Rota ve coronavirusların teşhisi için ELISA kullanılır. Ayrıca bakteriyolojik ve parazitolojik incelemeler yapılmalıdır.

Mamillitis: Meme başının yangısına verilen isimdir.

Mastitis: Meme dokusundaki patolojik değişikliklerle karakterize olan yangısal duruma mastitis denir.

Otovaksinasyon: Hasta hayvanın kendi vücudunda gelişen papillomlardan hazırlanan aşı ile aşılanmasını ifade eder

Sığır çiçeği (Cowpox) süt sığırlarının meme ve meme başlarında oluşan kırmızımtrak kabartılı lezyonlarla karakterize genellikle hafif seyirli viral bir hastalığıdır. Hastalık etkeni Poxviridae ailesinin Ortthopoxvirus genusu içinde yer alır. Sığır çiçeği virusunun enfeksiyon oluşturduğu türler arasında sığır, insan, kedi, rat ve hayvanat bahçesi hayvanları bulunur. Virus rezervuarı kemirici hayvanlardır. Hastalık sağım sırasında temasla taşınmaktadır. Virus bir hayvandan diğerine süt sağım makineleri ve insanlar vasıtasıyla bulaşır. Hastalık zoonoz karakter gösterir.

Özellikle buzağılarda ve 10 aylıktan daha genç olan sığırlarda yaygın olarak ortaya çıkan solunum sistemi hastalıkları sığırların solunum sistemi hastalık kompleksi olarak tanımlanır.

Hastalık yüksek düzeyde ekonomik kayıplara yol açtığı için mutlaka korunma tedbirleri uygulanmalıdır. Bu amaçla yeni doğan buzağıların bireysel barınaklarda tutulması, yeterli düzeyde kolostrum almalarının sağlanması, sütten kesme işleminin erken yapılmaması, gerekli hijyen tedbirlerinin alınması ve aşılama uygulamaları önerilmektedir. Aşılar BVD virusu, IBR virusu, respiratorik sinsityal virus ve para- influenza-3 viruslarını içeren inaktive kombine aşı şeklinde hazırlanmaktadır. Bazı aşılarda bakteri ve mikoplazmalar da yer almaktadır. Aşının 3-4 aylıktan itibaren bir ay arayla 2 kez uygulanması ve yılda bir kez tekrarlanması önerilir.