VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

1069/1070 yılında yazılan ve Türkçenin en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilen Kutadgu Bilig, Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınmıştır. Cevap “A” şıkkıdır.

616/1220 dönemi, Türk dili ve edebiyatı tarihi açısından çok önemlidir. Çünkü Anadolu’da Türkçe yazıldığı tespit edilen ilk manzum ve mensur eserler, bu döneme aittir. Bu Türkçe eserlerin, Türklük ruhunun hâkim olduğu, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması için millî ve dinî faaliyetlerin yoğun olarak sergilendiği Danişmendliler coğrafyasında yazılması, ayrıca dikkat çekmektedir. Bu bilgiler ışığında doğru cevap “A” şıkkıdır.

Anadolu Selçuklu şehzadeleri de sanata, ilme ve edebiyata önem verip şiir söylemişlerdir. Bunlardan Nasireddin Berkyaruk, Farsça olarak Hür-zâd ile Perî-nejâd hikâyesini nazmetmiştir. İbn Bibi tarafından “belâgat örneği ve sanat mucizesi” olarak nitelendirilen bu eserin sadece baş kısmı, İbn Bibi’nin tarihinde yer alarak günümüze kadar gelmiştir. Doğru cevap “E” şıkkıdır.

Fahreddin-i Irakî, uzun süre kaldığı Hindistan’dan hacca gitmiş, oradan Anadolu’ya gelerek büyük sufî Sadreddin-i Konevî’nin Fusûs dersine devam etmiştir. Bu derslerden aldığı ilham ile aşk hakkında en tanınmış eserlerden biri olan Lemeât’ı Farsça olarak kaleme almıştır. Deh-fasl diye de anılan Uşşâk-nâme isminde yine Farsça bir mesnevisi vardır. Doğru cevap “D” şıkkıdır.

Anadolu’da ilk söylenen şiir Farsça olup Tiflisli Hubeyş bin İbrahim’e aittir. Felsefe, matematik, astroloji gibi ilimlerle de uğraşan Tiflisî (öl. 579/1183)’nin Farsça iki şiiri günümüze kadar gelmiştir. Nüzhetü’l-mecâlis’te geçen ve Muhammed Emin Riyahî tarafından zikredilen bir rubaisinin tercümesi şu şekildedir: “Senin yüzünde kendi yüzümü görmek mümkün. Kemiğin içinden iliğini görmek mümkün. Karanlıkta seni görmek o kadar kolay ki, hatta lutfundan dolayı bedeninde canını görmek mümkün.” Doğru cevap “A” şıkkıdır.

İbn Arabî Vahdet-i Vücûd mektebi olarak da anılan Mağrip (Endülüs ve Kuzey Afrika) mektebine mensuptur.

İbn Arabî’den sonra Anadolu’da en etkili olan mekteplerden biri, tesiri bugün dahi devam eden Mevlana’nın senkretik mektebidir.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde bilim ve hukuk dili Arapça, resmî belge dili önce Arapça,
daha sonra Farsça olmuştur.

Dîvân-ı Kebîr isimli eser Mevlana'ya aittir.

Anadolu’da ilk söylenen şiir Farsça olup Tiflisli Hubeyş bin İbrahim’e aittir.

Selçuklu hükümdarı Alparslan, 1071’de Malazgirt ovasında Bizans ordusunu yenerek Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesi, Türkleşmesi ve İslâmlaşmasının yolunu açmıştır.

Anadolu’da ilk ilmî faaliyetler, 1071-1178 yılları arasında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya ve civarlarında hâkimiyet kuran Danişmendliler döneminde ve onların hâkim olduğu bölgelerde başlamıştır.

Anadolu’daki medreselerin en eskilerinin, XII. asrın ilk yarısında ve Danişmendliler döneminde Tokat, Niksar, Sivas ve Kayseri’de yapılmıştır.

Türk dili, edebiyatı ve kültürü açısından oldukça önemli olan Dede Korkut Hikâyeleri, XIV. asırda Amasya’da derlenmiştir.

Özellikle, Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev’in veziri Malatyalı Muhammed Gazi, Şeyh Ebu Tahir Ahmed-i İsfahanî gibi İran asıllı kişiler, Malatya’ya gelip yerleşmişler ve burada ilmî ve kültürel faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu da, İran kültürü ile Süryanî kültürünün buluştuğu Malatya’ya, Sasaniler devrindeki ilmî ve fikrî hareketliliği yeniden kazandırmıştır. Hatta İran millî kültürünün yeniden canlandığı Malatya, Selçuklular döneminde şehzadelerin eğitim görüp devlet idaresine hazırlandıkları bir merkez hâline gelmiştir. Nitekim I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve oğlu I. İzzeddin Keykavus burada eğitim gören Anadolu Selçuklu sultanlarındandır.

Astronomi de Anadolu Selçukluları’nın üzerinde durduğu ve önemli saydıkları bilim dallarındandır. Nitekim Anadolu’da yazılan ilk eser olan Keşfü’l-akabe’nin, bir astronomi kitabı olması bunu göstermektedir. Genelde İslâm âleminde, özelde Anadolu’da, astronomiye olan ilginin sebebi, bu ilmin her zaman insana yeni ufuklar vermesi, kişiyi daima gizemini koruyan gökyüzüne, uzaya ve evrene yöneltip her olayı araştırmaya sevk etmesidir.

Kuruluş aşamasında, yapılanma ve örgütlenme yönünden Büyük Selçuklu medreselerinin örnek alındığı bu medreselerde, eğitim ve öğretim faaliyetleri iyi bir şekilde organize edilmiş ve eğitimin devletin kontrolüne girmesi sağlanmıştır. Hatta eğitim ve öğretim, oluşturulan fiziki mekân ve alt yapı, eğitim ve öğretim kadrosu ve öğretim programı standart bir yapıya kavuşturulmuştur. Bu tip medreselerin en eskisi Konya’da II. Kılıç Arslan zamanında yapılan ve İpekçi diye meşhur olan Şemseddin Ebu Said Altun Aba Medresesi’dir.

Bazı tasavvufî düşünce akımlarının Anadolu sufîliği üzerinde etkili olduğu görülmektedir. İlk defa sistemsiz bir şekilde Muhasibî, Bayezid-i Bistamî, Cüneyd-i Bagdadî ve Hallac-ı Mansur’un tasavvuf düşüncelerinde kendisini gösteren, ancak İbn Arabî tarafından sistemleştirelerek tekâmül noktasına ulaştırılan Vahdet-i Vücud anlayışı bunlardandır. Yine Şihabeddin-i Sühreverdî tarafından oluşturulan İşrakilik de bu tip akımlardandır. İşrakilikte, güneşin işrakı yani doğması, eşyanın görülmesine imkân verdiği gibi, manevî işrak yahut sezgi de, insana birçok bilgiyi yani marifeti ilham yoluyla verir. Bundan dolayı bu düşüncede keşif ve sezgi ile akıl ve tetkik çok önemlidir. Yine Necmeddin-i Kübra’ya nispet edilip züht yani takva anlayışının kuvvetli olduğu ve basit bir tasavvuf telakkisine dayanan, Sa’deddin-i Hamavî, Seyfeddin-i Baherzî, Baba Kemal-i Hocendî vasıtasıyla Anadolu’ya girip Necmeddin-i Razî, Mevlana’nın babası Bahaeddin-i Veled ve onun halifesi Seyyid Burhaneddin tarafından yayılan Kübrevilik; Ebu Hafs Şihabeddin Ömer-i Sühreverdî tarafından kurulup Horasan mektebinin estetikçi ve hoşgörülü özelliğini yansıtan Sühreverdilik Anadolu sufîliğine etki eden tasavvufî düşünce akımlarındandır. Seyyid Ahmed-i Kebir el-Rifaî’ye nisbet edilen ve burhan gösterileri olarak da adlandırılan vücudun değişik yerlerine şişler sokma, ateşe girme, yılanlarla oynama gibi olağanüstü gösterileriyle ve yüksek sesli, coşkulu zikir ayinleriyle dikkat çeken Rifailik de bu tip tasavvufî düşünce akımlarındandır. Evhadüddin-i Kirmanî tarafından tesis edilen ve düşünce tarzı özellikle Türkmenlerin yaşayış tarzına uygun olduğu için Türkmenler arasında yoğun bir ilgi uyandıran Evhadiyye Tarikatı da bu hüviyetteki tasavvufi düşüncelerdendir

Anadolu Selçuklu Devleti’nde aklî ilimlerde önemli gelişmeler ve değişmeler olmuştur. Bu ilimlerin, sosyal hayattaki teknik uygulamaları geliştirilirken teorik çerçeveleri zenginleştirilmiştir. Bu ilimlerden ilk göze çarpan ve özellikle istihbarat için oldukça önemli olan astronomidir. Çünkü astronomi ile matematiğin birleşimine dayanan astroloji, temelinde yer alan kozmolojik ilkelerden hareketle, geleceğe dair olması mümkün ya da muhtemel olayların tespiti konusunda önemlidir.

Anadolu Selçukluları döneminde, Farsça hem resmî belge dili hem de edebî dil olarak kullanıldığı için telif edilen eserlerin büyük bir kısmı Farsça olarak yazılmıştır. Mikail Bayram, yaptığı kütüphane taramaları neticesinde, Anadolu Selçukluları zamanında, yaklaşık 230 eser kaleme alındığını, bunlardan 20 tanesinin yazarının bilinmediğini, geriye kalan eserlerin 80 yazar tarafından oluşturulduğunu belirttikten sonra, bu eserlerden 145’inin Farsça, 68’inin Arapça, 15’inin Türkçe, birkaç eserin de Süryanice ve Ermenice olduğunu belirtmiştir.