VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Anadolu'da hüküm süren Anadolu Selçuklu sultanlarının, tıpkı ataları Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu sultanları gibi, ilme ve sanata önem verip desteklemeleri, ilim adamı ve sanatkârları himaye edip korumaları ve onlara lâyık oldukları ikram ve ihsanda bulunmalarından dolayı, Anadolu’ya Türkistan, Suriye, Irak ve İran taraflarından birçok âlim ve sanatkâr da gelmiştir.

Anadolu’da ilk ilmî faaliyetler, 1071-1178 yılları arasında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya ve civarlarında hâkimiyet kuran Danişmendliler döneminde ve onların hâkim olduğu bölgelerde başlamıştır

Türk dili, edebiyatı ve kültürü açısından oldukça önemli olan Dede Korkut Hikâyeleri, XIV. asırda Amasya’da derlenmiştir. Anadolu’da ilk Türkçe eser yazma geleneği, yine Amasya’da başlamıştır.

Anadolu Selçukluları döneminde oluşan, Türklük ruhunun etkin olduğu Tokat ile İran tesirinin baskın olduğu Malatya’da yetişen şehzadeleri iktidara taşıma mücadelesi dikkat çekmektedir. Hatta bazı devlet adamları, bu iki zihniyetten birine ya intisap etmişler ya da destek vermişlerdir. Nitekim I. Gıyaseddin Keyhüsrev, eğitim almaları için oğullarından I. İzzeddin Keykavus’u Malatya’ya ve I. Alaaddin Keykubad’ı ise Tokat’a göndermiştir. Bunlardan I. Alaaddin Keykubad, hükümdarlığı sırasında Anadolu’da Türklük mefkûresini hâkim kılmaya çalışmış, bürokrasiye Türk asıllı kimseleri atamıştır. Hatta bu dönemde, Türkmen şeyhler ile ilim ve fikir adamları himaye edilmiş, Ahi teşkilatı bütün Anadolu’ya yayılmış, şehirlerdeki belediye hizmetleri Ahilere  verdirilmiştir.

İslam'ın doğuşundan yaklaşık bir asır sonra ortaya çıkan, İslam dinini akıl ölçü ve kurallarına göre yorumlayan dini hareketine Mutezile adı verilmektedir.

1220 yılında kadarki dönemde, çoğunluğu Anadolu’da yazılan eserlerin konusu, daha çok felsefe ile tabiî bilimlere aittir. Nitekim Anadolu’da yazılan ilk eser olan Keşfü’l-akabe, Farsça olup astronomi ve felsefeyle ilgilidir.

Diğer İslâmî mezheplere nazaran, iç tutarlılığa önem veren bir aklîleşme süreci geçirmesi, içtimaî ve siyasî gerçeklik dikkate alınarak hayatın hakkını vermesi, milleti oluşturup ona millî şahsiyet veren değerlere hoşgörüyle yaklaşması, bugün bile evrensel hüviyete sahip insan hak ve özgürlükleri konusunda asırlarca önceden oldukça hassas ve duyarlı bir tavır geliştirmesinden dolayı Türkler, yine bir Türk-İslâm devleti olan Samanoğulları vasıtasıyla İslâm dininin Hanefî ve Sünnî mezhebini benimseyip ona bağlanmışlardır.

Necmeddin-i Kübra’ya nispet edilip züht yani takva anlayışının kuvvetli olduğu ve basit bir tasavvuf telakkisine dayanan, Sa’deddin-i Hamavî, Seyfeddin-i Baherzî, Baba Kemal-i Hocendî vasıtasıyla Anadolu’ya girip Necmeddin-i Razî, Mevlana’nın babası Bahaeddin-i Veled ve onun halifesi Seyyid Burhaneddin tarafından yayılan Kübrevilik; Ebu Hafs Şihabeddin Ömer-i Sühreverdî tarafından kurulup Horasan mektebinin estetikçi ve hoşgörülü özelliğini yansıtan Sühreverdilik Anadolu sufîliğine etki eden tasavvufî düşünce akımlarındandır.

Çeşitli milletlerin bir arada bulunup yaşadığı Anadolu’da kurulan Anadolu Selçuklu Devleti, hem karışık kültürlerden oluşuyor hem de çok dilli bir ortam sunuyordu. Nitekim Anadolu’da Türkçe, Farsça, Arapça, Rumca, Ermenice ve Süryanicenin konuşulması ve kaleme alınan çeşitli eserlerde kullanılması bunu desteklemektedir.

Anadolu Selçuklu Dönemi'nde mesnevi, kaside, gazel ve rubai formunda şiirler yazılmıştır. Bu dönemde kaleme alınan Farsça mesnevilerin en önemlisi, Mevlana’nın 6 ciltlik Mesnevî-i Ma’nevî’sidir. Sultan Veled’in İbtidâ-nâme, Rebâb-nâme ile son mesnevisi olan İntihâ-nâme, Kadı Burhaneddin-i Anevî’nin Enîsü’l-kulûb, Kani-i Tusî’nin Selçuklu Şehnâmesi ile Kelîle ve Dimne Tercümesi, Nasırî’nin Fütüvvet-nâme, Nasireddin-i Sicistanî’nin Mûnisü’l-avârif ile Fahreddin-i Irakî’nin Uşşâk-nâme’si bu dönemdeki diğer mesnevilerdir.

Selçuklu hükümdarı Alparslan, 1071’de Malazgirt ovasında Bizans ordusunu yenerek
Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesi, Türkleşmesi ve İslâmlaşmasının yolunu açmıştır.

İslâm’ın doğuşundan yaklaşık bir asır sonra ortaya çıkmış, İslâm dinini akıl ölçü ve kurallarına göre yorumlayan dinî ve felsefî hareket Mutezile hareketidir.

Astronomi Anadolu Selçukluları’nın üzerinde durduğu ve önemli saydıkları bilim
dallarındandır. Anadolu’da yazılan ilk eser olan Keşfü’l-akabe bir astronomi kitabıdır.

Ravzatu’l-ukûl, Muhammed bin Gazi el-Malatyavî’nin devlet idaresi ve ahlâka dair olan kitabıdır.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin kuruluşunun ilk 150 yılında (yaklaşık 616/1220’ye kadar) ve Danişmendliler döneminde Anadolu’da yazılan eserlerin hemen hepsi tıp, astronomi, matematik, felsefe gibi aklî ve tabiî ilimlere aittir. Bunda, ilk dönem Selçuklu sultanları, şehzadeleri ile Danişmendli devlet adamlarının Mutezile eğilimli olmaları etkili olmuştur. Bu akliyeci geleneğin, XIII ve XIV. asırlarda Tokat ve çevresinde devam ettiğini, İbn Serrâc’ın 715/1315’te yazdığı Teşvîku’l-ervâh ve’l-kulûb isimli eseri göstermektedir. Mutezile, İslâm’ın doğuşundan yaklaşık bir asır sonra ortaya çıkmış, İslâm dinini akıl ölçü ve kurallarına göre yorumlayan dinî ve felsefî bir harekettir. Bu bilgiler ışığında doğru cevap “B” şıkkıdır.

Arapça fiillerin çekimi hakkında bilgi veren kitaplara emsile adı verilmiştir. Zira Kutbeddin Melikşah sözlük ve emsile konusunda Kânûnu’l-edeb isminde bir eser kaleme almıştır. Doğru cevap “A” şıkkıdır.

Şamanizm ve Budizm, Maniheizm, Mazdeizm  Asya kökenli dinler iken Vuduizm Afrika kökenli bir dindir.

İnşa sanatı hakkında Hasan b. Abdü’l-mü’min-i Hoyî’nin Gunyetü’l-kâtib ve Münyetü’ttâlib, Rüsûmü’r-resâ’il ve Nücûmü’l-fezâ’il, Nüzhetü’l-küttâb ve Tuhfetü’l-elbâb, Kavâ’idü’rresâ’il ve Ferâ’idü’l-fezâ’il, Emir Bedreddin Yahyâ’nın ise Münşe’ât-ı Bedreddin Yahyâ isimli eserleri dikkat çekmektedir. Mevlana’nın mektupları, Mektûbât; Zeki el-Konevî’ninkiler ise Ravzatü’l-küttâb başlığı altında bir araya getirilmiştir. Bu dönemde mantık ve hikmet alanında da eserler verilmiştir. Mahmud b. Ebi Bekr b. Ahmed-i Urmevî’nin Letâ’ifü’l-hikme ve Metâli’u’l-envâr isimli eserleri bunlardandır. Bu bilgiler ışığında doğru cevap “D” şıkkıdır.

Sıffîn savaşından sonra Hz. Ali’ye isyan eden topluluğa mensup kişilere Harici adı verilirdi. Doğru cevap “C” şıkkıdır.

Birçok değişik öğretiyi birleştirmeyi amaçlayan felsefi veya dinî öğretiye Senkretik denir. Doğru cevap “B” şıkkıdır.