VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Dört asır hükümranlık sürmüş olan Karahanlı devletinden günümüze kalan Türkçe eser sayısı fazla değildir. Karahanlı yazı diliyle yazılmış eserler şunlardır:
1. Kutadgu Bilig
2. Dîvânu Lugâti’t-Türk
3. Atebetü’l-Hakayık
4. Yarkend Hukuk Belgeleri
5. Kur’an Tercümeleri

Bu bilgi ışığında A şıkkındaki Divan-ı Hikmet bu dönem eserleri arasında sayılmamaktadır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Dört asır hükümranlık sürmüş olan Karahanlı devletinden günümüze kalan Türkçe eser sayısı fazla değildir. Karahanlı yazı diliyle yazılmış eserler şunlardır:
1. Kutadgu Bilig
2. Dîvânu Lugâti’t-Türk
3. Atebetü’l-Hakayık
4. Yarkend Hukuk Belgeleri
5. Kur’an Tercümeleri
Bunlar arasında Karahanlı yazı dilini en iyi yansıtan eser, kuşkusuz Kutadgu Bilig’dir. Kutadgu Bilig, Karahanlı yazı dilinin özellikleri hakkında bilgi edinebileceğimiz yegâne kaynaktır. Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Bugünkü bilgilere göre Türk edebiyatında yazılan ilk mesnevi olan Kutadgu Bilig, klasik mesnevi tertibini yansıtması, konunun işlenişi, aruzun Türkçeye başarılı bir şekilde tatbik edilmesi ve Türkçenin başarılı bir biçimde kullanılmasıyla dikkat çekmektedir. Bu durum Türklerin mesnevi nazım şekli ile aruz veznini tanıyıp ona vakıf olduğunu ve Türk edebiyatının İslamiyet’ten çok önce inkişaf ettiğini göstermektedir. Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevabın C şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

Ahmet Kartal, Türkistan coğrafyasında Türkçe ve manzum yazılan ilk eser olan Kutadgu Bilig’in, söylenilenlerin aksine Türklerin daha önce şiirlerinde kullandığı ve “aa bb cc…” şeklinde kafiyelendirdiği şiir yapısıyla, Arap edebiyatında gördüğü mesnevi formu arasındaki paralellikten dolayı bu nazım şeklini rahatlıkla kullandığının söylenebileceğini dile getirmiştir. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.

Yusuf Has Hacip’in mesnevi içerisinde Fars edebiyatında şekillenen gazele değil de, Arap edebiyatının önemli nazım şekli olan kasideye yer vermesi, onun bu edebiyatın geleneğine daha yakın olduğunu göstermektedir. Nitekim Kutadgu Bilig’de, eserin kendisine ithaf edildiği Kâşgar Hükümdarı Tavgaç Buğra Han için Arap edebiyatından Fars şiirine adapte edilmiş kaside geleneğine uygun şekilde ve eserin esas nazım şekli olan mesnevi tarzında yazılmış methiyenin teşbib/nesib parçasındaki tabiat tasvirinde, methiyede teşbibe yer verilmesi dışında asıl İran kasideleriyle herhangi bir benzerlik bulunmadığı, klasik Fars şiirindeki unsur ve motiflerin kullanıldığını gösteren bir emarenin yer almadığı, hatta nazım şekli bakımından bile tam bir benzerlik olmadığı hususu hem bu durumu teyit etmekte hem de dikkat çekmektedir. Bu bilgiler ışığında doğru cevabın E şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

Yusuf Has Hacip ile Kâşgarlı Mahmut aynı coğrafyada ve zamanda yaşamış olmalarına rağmen birbirlerinden söz etmemeleri, Kâşgar’da karşılaşmadıklarını göstermektedir. Bu nedenle A şıkkındaki bilgi yanlış bir bilgidir ve doğru cevap A şıkkıdır.

İnsanlara her iki dünyada da mutlu olmanın yollarının gösterilmek istendiği KB’in asıl yazılış amacı, “insanları Yusuf Has Hacip’in tasavvur ettiği ideal hayat tarzına kavuşturmak”tır. Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

KB’in mukaddimesinden, eserin diğer milletler arasında da çeşitli isimlerle bilindiği anlaşılmaktadır. Nitekim Çinliler Edebü’l-mülûk, Maçinliler âyinü’l-memleke, Maşrıklılar Zînetü’l-ümerâ, İranlılar Şâh-nâme-i Türkî, bazıları Pend-nâme-i mülûk, Turanlılar ise Kutadgu Bilig şeklinde adlandırmışlardır. Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır.

Mesnevi nazım şekliyle yazılan KB, 6645 beyitten oluşmaktadır. Eser, Firdevsî’nin 1010 yılında tamamladığı Şeh-nâme adlı eserle aynı vezne (feûlün feûlün feûlün feûl) ve nazım şekline sahip olmasından ve içerisinde yer yer Farsça ve Arapça kelimelerin bulunmasından dolayı, bazı araştırmacılar tarafından Şeh-nâme’den etkilenilerek yazıldığı iddia edilmiştir. Ancak bu düşünce gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü Yusuf Has Hacip eserini oluştururken, kökeni Arap ve İslam öncesi Türk şiirine dayanan mesnevi nazım şeklini tercih etmiştir. Şeh-nâme veznini kullanması ise, bir taraftan Arap edebiyatında bu vezinle yazılan eserlerin olması, diğer taraftan da 11’li (6+5) hece veznine karşılık gelmesindendir. KB’in mukaddimesinde de ifade edildiği üzere, İranlıların esere Şeh-nâme-i Türkî demelerinin sebebi, KB ile Şeh-nâme arasında vezin ve şekil bakımından görülen benzerliklerdir. Ancak her iki eser arasında muhteva açısından bir benzerlik yoktur. Özellikle ‘sultanın halkını nasıl yöneterek onları iki dünyada da mesut ve bahtiyar eder’ konusunu ihtiva ettiği için, hükümdarın el kitabı özelliğine sahip olan KB’in, “şâh-nâme/sultan(ın el) kitabı” olarak anılmış olabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

KB, her biri ayrı bir kavramı temsil eden dört şahıs etrafındaki olaylar ve konuşmalardan meydana gelmiş alegorik bir eserdir. Eserdeki kahramanlar ve temsil ettikleri kavramlar şunlardır:
1. Adaleti, nizamı (köni törü “doğru kanun”) temsil eden Küntogdı, eserde hükümdardır.

2. Talih ve bahtı (kut) temsil eden Aytoldı, eserde vezirdir.

3. Aklı ve bilgiyi (ukuş) temsil eden Ögdilmiş, eserde Aytoldı’nın oğlu bilge kişidir.

4. Akıbeti, hayatın sonunu temsil eden Odgırmış, eserde dünya işlerinden elini eteğini çekmiş zahit/sofu kişidir.

Bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere doğru cevap E şıkkıdır.

Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm süren Karahanlılar, Samanilerden sonra ikinci Türk-İslam devletidir. Dolayısı ile ilk Türk İslam devleti Samaniler'dir.

XIV. yüzyılın başlarında Cemal Karşî tarafından yazılan Mülhakâtü’s-sürâh adlı esere
göre, ilk Karahanlı hükümdarı, Afrasiyab neslinden olan Bilge Kül Kadır Han’dır.