VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Budizmin Mahayana mezhebine ait olan Maitrisimit Nom Bitig, Uygur edebiyatının en önemli metinlerindendir. Prajñārakśita tarafından Toharcadan çevrilen eser, gelecekteki Buda’yı ifade etmektedir. Giriş dışında ülüş adı verilen yirmi yedi bölümden oluşan Maitrisimit’in bölümleri Toharca aslı ile paralellik göstermektedir. Ancak giriş bölümünün telif olduğu düşünülmektedir. Eserin her bir bölümünde, anlatılan olayların nerede tasavvur edilmesi gerektiğini belirten sözler bulunmakta ve “seyretmek” anlamına gelen “körünç” ifadesi sıkça kullanılmaktadır. By sebeple Maitrisimit, Türk edebiyatının ilk tiyatro metni olarak değerlendirilmektedir.

Arat’a göre; Eski Türk şiirinde “nazım, manzume, manzum parça ve şiir” kavramları için genellikle koşug kelimesi kullanılmıştır. Şiir için, özellikle Budist Türk şiirinde kullanılan kelimelerden biri de takşut’tur. Yine (y)ır ve küg kelimeleri, vezin ve kafiye anlamlarını da içermek suretiyle şiir için kullanılmış kelimelerdir. yöleşürüg ve ögdi kelimleri de şiir karşılığında kullanılmıştır. Kişilerin devlet ile ilişkilerini düzenleyen belgelere ise “Bitig” adı verilmektedir.

Uygurlar 8-14. yüzyıllar arasında farklı kültür çevrelerinde, birçoğu tercüme olan ve dinî bir karakter taşıyan zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. Doğru cevap C’dir.

Altun Yaruk, X. yüzyılda Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung tarafından Çinceden çevrilmiştir.  Bu sutranın kısa adı Al­tun Yaruk Sudur şeklindedir. Altun Yaruk’un üç kolleksiyon­da fragmanları vardır. Tam nüshası 1687 tarihinde istinsah edilmiş olup Petersburg’dadır. Doğru cevap B’dir.

Mani ve Uygur alfabeleriyle yazılıp yirmiden fazla nüshası bulunan ve on beş bölüm­den oluşan, bir günah çıkarma kitabı olan Huastuanift’ın, Soğdcadan çevrildiği tahmin edilmektedir. Eserde, Maniheizmin kuralları ve bu kurallara uyulmadığında ortaya çıkan günahlar üzerinde durulmuştur. Hoço ve Dunhuang’da bulunan nüshaları, bugün St. Pe­tersburg ve Berlin koleksiyonlarında yer almaktadır. Doğru cevap E’dir.

Uygurlar, 745 yılında kendi kağanlıklarını kuruncaya kadar diğer Türk boylarıyla bir arada yaşamışlardır. Uygurlar, Kao-chü / Kao-che “yüksek arabalılar” adıyla anılmışlardır.  6. yüzyılda Tölis/Tölös (Tieh-le) birliğinin içinde yer alan boylardan biri olduğu bilinmektedir. Uygurlar, Kök Türk yazıtlarında Tokuz Oğuz ya da Oğuz adıyla da anılmışlardır. Uygurlara ait metinlerde ise genel olarak On Uygur adı geçmektedir. Doğru yanıt D’dir.

Uygur Türkleri arasında Maniheizm, 8. yüzyılın ortalarından 11. yüzyılın ilk yarısına kadar kabul görmüş, bu tarihten sonra ise yerini tümüyle Budizme bırakmıştır. Doğru yanıt D’dir.

Kansu Uygurları, Tun-huang (Bin Buda) mağaralarının bulunduğu bölgede yer almışlardır. Bin Buda mağaralarından çıkarılan metinlerin Uygur Türkçesinin tarihî gelişimini tespit etmede özel bir yeri vardır. Tun-huang ve civarında yazılmış Uygur metinleri, 1028 yılındaki Tangutların saldırısından korumak maksadıyla, bölgedeki Bin Buda mağaralarına saklanarak, mağaraların önü duvarla örülmüştür. Doğru yanıt A’dır.

Berlin’deki Turfan koleksiyonunda bulunan metinler arasında en fazla Budist metinler (yaklaşık %70) bulunmaktadır. Maniheist metinler yaklaşık % 10 ve diğer metinler ise yaklaşık % 20 oranında yer almaktadır. Doğru yanıt B’dir.

Maniheist metinler Budist metinlere göre daha güzel ve itinalı yazılıp minyatürlerle süslenmiştir. Doğru yanıt E’dir.

Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki 81 eserin 41’i Çinceden, 16’sı Tibetçeden, 9’u Sanskritçeden, 3’ü ise Toharcadan tercüme edilmiştir. Doğru yanıt D’dir.

Nesturî Uygur edebiyatında kâğıda yazılı bu metinlerin dışında Semireçiye/Yedisu bölgelerinde bulunan Uygur ve Süryani harfleriyle yazılmış çok sayıda Hıristiyan Uygur yazıtları da vardır ve bu kitabeler XIII-XIV. yüzyıllara tarihlendirilmektedir (Tezcan 1978: 305-306).Doğru yanıt E’dir.

VII-XIII. yüzyıllar arası ise  Uygur Türkleri arasında Hıristiyanlık inancının kabul görmeye başladığı yüzyıllardır.

Uygur edebiyatı din dışı metinler, daha çok sağlık bilgisi, gök bilim, mektuplar, atasözleri ve toprak kiralanması ya da satışı, köle satışı gibi konularda yazılmış hukuk belgelerinden oluşmaktadır. Doğru yanıt A’dır.

Eski Uygur şiirinin en önemli özelliği, uyak düzeninin söz başında bulunmasıdır. Bu uyak düzeni, “söz başı aliterasyonu”, “baş uyak”, “kıta aliterasyonu”, “Altay aliterasyonu” gibi adlarla adlandırılmıştır. Bu çevrelerde yazılmış Türk şiirinde uyak, mısra başında ve aynı zamanda mısra içinde de bulunduğu için, bu uyak düzenine genel olarak “kıta aliterasyonu” adı verilmektedir. Söz başı uyak düzenine göre, şayet dizeler ünlü ile başlıyorsa, şiirdeki bütün dizeler ünlü ile başlamaktadır. Doğru yanıt C’dir.

Uygur edebiyatında, Aprınçur Tigin, Anzang (?-1293), Kki Kki (1295-1345), Prajñāśrī (?-1332) gibi şairlerin şiirleri bilinmektedir. Aprınçur Tigin, Türk edebiyatının bilinen ilk şairidir. Doğru yanıt C’dir.

Ötüken Uygur devletinin 3. kağanı Bögü Kağan zamanında (759-779) Maniheizm resmi din kabul edilmiştir. Bögü Kağan 762 yılında Çin’de çıkan bir isyanı bastırmak üzere Çin’in başkenti Çaŋan’a sefer düzenler. Bu sefer sonunda Mani rahipleriyle birlikte Karabalgasun’a döner ve rahiplerin telkinleri sonucunda 762 yılında Maniheizmi devlet dini olarak kabul eder. 762 yılında yaşanan bu olay Türk kültür tarihi açısından oldukça önemlidir. Çünkü
Türkler, Maniheizmin kabulü ile o ana kadarki hayat tarzlarını değiştirmişlerdir. Türkler arasında Maniheizm, 8. yüzyılın ortalarından 11. yüzyılın ilk yarısına kadar kabul görmüş, bu tarihten sonra ise yerini tümüyle Budizme bırakmıştır. Doğru cevap D'dir.

Uygur edebiyatı ait olunan dini çevre ve içeriklerine göre dört grupta ele
alınabilir:
1. Maniheist Uygur edebiyatı
2. Budist Uygur edebiyatı
3. Hristiyanlığın Nesturi Koluna Ait Uygur edebiyatı
4. Din Dışı Uygur Edebiyatı

Uygur edebiyatında,İslami Uygur Edebiyatı diye bir grup yoktur. Doğru cevap E'dir.

Karunadas, Tibetçeden Manjuşri nama samgiti adlı eseri,Prajnaraksita, Toharcadan Maitrisimit’i adlı eseri ve Punyaşrı, Tibetçeden Avolokiteşvara Sadhana ve Kayacakra Sadhana adlı eserleri çevirmişlerdir. Manjuşri Sadhana adlı eser ise Samghaşri tarafından Tibetçeden tercüme edilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Uygur edebiyatı, Maniheist, Budist, Hıristiyanlığın Nesturî mezhebinde yazılmış eserler
ile toplum hayatını düzenleyen hukuk vesikalarından ibarettir. Zieme, Berlin’deki Turfan
koleksiyonunda bulunan metinleri içeriklerine göre üçe ayırmış ve Uygur edebiyatı
içindeki oranlarını aşağıdaki gibi vermiştir:
1. Maniheist metinler (yaklaşık %10)
2. Budist metinler (yaklaşık % 70)
3. Diğer metinler (yaklaşık % 20)
Zieme’nin tasnifinde diğer metinler başlığı ile Hıristiyanlık çevresinde yazılmış metinler
ile genellikle Budist Uygurlar tarafından yazılmış din dışı metinler kastedilmiştir.

Doğru cevap D'dir.

Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki 81 eserin 41’i Çinceden, 16’sı Tibetçeden, 9’u Sanskritçeden, 3’ü ise Toharcadan tercüme edilmiştir. Arapçadan çevrilen herhangi bir metin ise yoktur. En fazla eser Çinceden çevrilmiştir. Doğru cevap B'dir.