VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Yazıtın üç tarafı Soğdca, bir tarafı ise Sanskritçedir. Başka bir ifadeyle yazıt, Türk diliyle kaleme alınmamıştır. Köktürk Kağanlığının ilk dönemine ait olan Bugut yazıtının Türk diliyle kaleme alınmaması, Türk dilinin o dönemde yazı dili olmadığı anlamına gelmez. Yazıtın, Budist faaliyetleri ile tanınan Taspar Kağan’ın, Budist olan Soğdlu din adamları ya da tüccarlarla olan münasebeti sonucunda Soğdca ve Sanskritçe yazıldığı düşünülmektedir. Hatta “Soğdca yüzlerin analizi, metinde Soğdcada hiç rastlanılmayan anlatım unsurlarının varlığını göstermiştir. Pek çok anlatım öğesinin daha geç tarihli kağanlık yazıtlarındaki kullanımlarına denk gelmesi metnin Türkçede kaleme alınıp Soğdcaya çevrildiği görüşünü hâkim kılmıştır.” Şayet Türk diliyle yazılıp Soğdcaya çevrilmişse, Türkçe yazılmış olan ilk şeklin kayıp olduğu da düşünülebilir. Doğru cevap D'dir.

Yazıtlar, bugüne kadar birçok araştırmada tasnif edilmiş, ait oldukları yer ve siyasî
teşekküle göre genellikle dört grupta değerlendirilmişlerdir:
1. Köktürk Kağanlığı Yazıtları,
2. Uygur Kağanlığı Yazıtları,
3. Yenisey Yazıtları,
4. Diğer Yazıtlardır.

Moğolistan’ın Dundgovi eyaletinin Çoyr bölgesinde bulunan yazıt Ulanbatur Tarih Müzesi’nde korunmaktadır. Çoyr Yazıtı, bugünkü bilgilerimiz ışığında en eski Türk yazıtı olarak bilinmektedir. Yazıtın 687-692 yılları arasında dikildiği tahmin edilmektedir. Yazıtta bir Köktürk erinin İlteriş Kağan’a katıldığı anlatılır. Yazıt üzerinde ayrıca dağ tekesi ve yılanlı damga bulunmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Moğolistan’ın Töv eyaletinde bulunan, tahminen 720-725 yıllarında dikilen yazıt, 29 satırdan oluşur. Tarduş Lideri Köl İç Çor’un mücadelerinin anlatıldığı yazıtın bulunduğu yerde 8 adet insan heykeli, 5 adet hayvan (aslan ve koç) heykeli, sunak masasına ait işlemeli taşlar ve balballar bulunmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Verilen alıntı Köl Tigin Yazıtından bir metindir. Doğru cevap B'dir.

Türk runik harfli metinlerin büyük bir kısmı devleti yöneten kağanlar ya da yönetici sınıftan olanlar tarafından diktirildiği için genellikle siyasî ve askerî konularla ilgili sözcükleri ihtiva etmektedir. Bu bakımdan yazıtlarda Türk devlet geleneği ya da askerî alanla ilgili terimleşmiş çok sayıda sözcüğe rastlamak mümkündür. Yazıtlarda bu kavram alanlarıyla ilgili süŋüş- “savaşmak”, akıt- “akın etmek, saldırmak”, sanç- “batırmak”, süle- “ordu sevk etmek”, taşık- “isyan etmek”, içik- “tâbi olmak”, ilsire- “devletsiz kalmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak”, gibi askerî ve siyasî fiiller olduğu gibi, er “asker”, alp “yiğit, kahraman”, yirçi “rehber”, il “devlet”, törü “ töre”, uluş “halk”, bodun “millet”, oguş “akraba”, teŋri “gök; Tanrı”, ıduk “kutsal” gibi isim olan askerî ve siyasî terimler de vardır. Türk runik harfli yazıtlarda askerî ve siyasî terminoloji yaygın olmakla birlikte, yazıtlar kuru bir harp tarihi değildir. Yazıtlarda, Türk düşünce sistemini, yaşam biçimini yansıtan, Türk dilinin çekirdek sözcükleri olarak adlandırılabilecek çok sayıda sözcük vardır. Bu bağlamda yazıtlarda; tabiat, hayvanlar, renkler, akrabalık, sayılar, sosyal yaşam ve manevî hayatla ilgili çok sayıda sözcük yer almaktadır.

Doğan Aksan, En Eski Türkçenin İzlerinde (2003) adlı eserinde, bazı ölçütleri de kullanarak Köktürkçenin sözvarlığını ve edebî boyutunu değerlendirmiştir. Doğan Aksan, Köktürk metinlerinin sözvarlığı ve edebî değeriyle ilgili şu beş özelliği kıstas olarak ele almıştır:
1. Soyut kavramlardaki zenginlik: Bu ölçüt, bir dilin gelişmişliğini, değişik anlamlarda çeşitli kavramların oluşmuş olduğunu, toplumun kültür düzeyinin yüksekliğini gösteren ölçütlerin en başta gelenidir.
2. Eşanlamlılık: Bir dilde “tam eşanlamlı” sayılabilecek ya da anlamca çok küçük ayrımlar gösteren sözcükler, ancak çok uzun bir sürede, kimi zaman yüzyılları aşan bir zaman dilimi içinde birbirlerine yaklaşırlar. Dilin eldeki en eski ürünlerinde bu nitelikteki öğeler görüldüğü zaman bu nitelik bize, sözcüklerin, dolayısıyla da dilin eskiliğini gösteren önemli ipuçları sunmaktadır.
3. Çokanlamlılık: Bir sözcüğün herhangi bir dilde çokanlamlılık göstermesi, onun geniş bir kullanım alanına sahip olduğunu ve genellikle uzun süre kullanılma sonucunda yeni yeni anlamlar edindiğini göstermektedir.
4. İleri öğeler: Varlığı ancak birtakım köklerin ve gövdelerin varolmasına bağlı kimi sözcüklerin en eski dil ürünlerinde görülmesi, onların dayandıkları köklerin ve gövdelerin de o dönemde varolmasını gerektirmektedir.
5. Anlam olayı olan ve anlatıma güç katan söz sanatları-biçem ve anlatım özellikleri: Bu ölçüt de bir dilin en eski ürünlerinden öncesini ve o dönem öncesinde bir yazın ve yazı dili olup olmadığını ortaya koymaktadır.

Şine-Usu Yazıtı, Uygur Kağanlığı Yazıtlarındandır. Doğru cevap D'dir.

Uygur Kağanlığı Yazıtları: Bozkır Uygur Kağanlığı adıyla devlet kuran Uygurlar Köktürkler gibi taş ya
da kayalar üzerine runik harflerle yazıt dikmişlerdir. Terh (Taryat) yazıtı, Tes yazııt, Şine-Usu yazıtı, Somon-Sevrey yazıtı, Suci yazıtı, Karabalgasun yazıtları, Ar Hanan yazıtı bu döneme ait yazıtlardır.

Köktürk Kağanlığına bağlı yaşayan Uygur, Karluk ve Yağmalar, 744 yılında çıkardıkları isyan ile Köktürk Kağanlığına son verirler.

Hunlar zamanından kalan bir Türkçe metin olmamakla birlikte Çin yıllıklarındaki Hunca kaydıyla verilen kişi, unvan ve yer adları Türk dilinin kayda geçirilmiş ilk örneklerinden kabul edilebilir.

Türkler, 7. yüzyıldan 12/13. yüzyıllara kadar tarihsel Türklük coğrafyasının değişik yerlerinde, literatürde “runik” olarak adlandırılan alfabe ile çok sayıda yazıt dikmiştir. Alfabe, İskandinavya’da kullanılan alfabeye benzerliğinden dolayı, yazıtları çözen ve ilk okuyan W. Thomsen tarafından “runik” olarak adlandırılmış, daha sonra “runik alfabe” adıyla yaygınlaşmıştır.

Türk Runik harfli Yazıtlar, bugüne kadar birçok araştırmada tasnif edilmiş, ait oldukları yer ve siyasî teşekküle göre genellikle dört grupta değerlendirilmişlerdir:

1. Köktürk Kağanlığı Yazıtları,

2. Uygur Kağanlığı Yazıtları,

3. Yenisey Yazıtları,
4. Diğer Yazıtlar.

Çoyr Yazıtı, bugünkü bilgilerimiz ışığında en eski Türk yazıtı olarak bilinmektedir.

Somon-Sevrey yazıtı Moğolistan’ın Güney Gobi bölgesinde Somon-Sevrey mevkiinde bulunduğu için bu adla anılmaktadır. Yazıtta Bögü Kağan’ın 762’de Çin’e yaptığı seferlerden bahsedilir. Yazıtta 7 satırın yanı sıra 7 satırlık Soğdça bir metin daha vardır.

Adını Güney Sibirya’da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan Yenisey nehrinden alan Yenisey yazıtları, Yenisey vadisinde bu nehre veya kollarına dökülen Abakan, Bayın Köl, Çaa Köl, Tes, Tuba, Turan Elegest, Uybat, Uyuk gibi nehirlerin kenarlarında bulunan ve sayıları yaklaşık 150’yi bulan eski Türk runik harfli yazıtlardır.

Köl Tigin 27 Şubat 731 tarihinde vefat etmiş, kardeşi Bilge Kağan 21 Ağustos 732 tarihinde kardeşi adına Köl Tigin yazıtını diktirmiştir. Köl Tigin yazıtının yazarı Bilge Kağan, yazıcısı ise yeğenleri Yollug Tigin’dir. Yüksekliği dört metreye yaklaşan Köl Tigin yazıtının üç yüzü Türkçe, diğer yüzü Çincedir.

Doğan Aksan, En Eski Türkçenin İzlerinde (2003) adlı eserinde, bazı ölçütleri de kullanarak Köktürkçenin sözvarlığını ve edebî boyutunu değerlendirmiştir. Doğan Aksan, Köktürk metinlerinin sözvarlığı ve edebî değeriyle ilgili şu beş özelliği kıstas olarak ele almıştır:

Soyut kavramlardaki zenginlik
Eşanlamlılık

Çokanlamlılık

İleri ögeler

Anlam olayı olan ve anlatıma güç katan söz sanatları-biçem ve anlatım özellikleri

Köktürk yazıtları incelendiğinde ikilemelerin sıkça kullanıldığı görülmektedir.

Yenisey yazıtı dışındakiler Göktürk Kağanlığı yazıtlarıdır.