VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 13

Anadolu Selçukluları döneminde, Farsça hem resmî belge dili hem de edebî dil olarak kullanıldığı için telif edilen eserlerin büyük bir kısmı Farsça olarak yazılmıştır. Mikail Bayram, yaptığı kütüphane taramaları neticesinde, Anadolu Selçukluları zamanında, yaklaşık 230 eser kaleme alındığını, bunlardan 20 tanesinin yazarının bilinmediğini, geriye kalan eserlerin 80 yazar tarafından oluşturulduğunu belirttikten sonra, bu eserlerden 145’inin Farsça, 68’inin Arapça, 15’inin Türkçe, birkaç eserin de Süryanice ve Ermenice olduğunu belirtmiştir.

I. Alaaddin Keykubad Anadolu Selçuklu devleti sultanlarındandır.

Bu dönemde Anadolu Selçuklu Devletinde Rumca şiirler nadiren görülür. Farsça, Arapça ve Türkçe ise daha yaygındır.

Türk hâkimiyetine giren Anadolu’da, çeşitli medreseler tesis edilmiştir. Bunların bir kısmı Anadolu Selçukluları bir kısmı da Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kurulan Türkmen beyliklerinde
inşa edilmiştir. Kuruluş aşamasında, yapılanma ve örgütlenme yönünden Büyük Selçuklu medreselerinin örnek alındığı bu medreselerde, eğitim ve öğretim faaliyetleri iyi bir şekilde organize edilmiş ve eğitimin devletin kontrolüne girmesi sağlanmıştır. Hatta eğitim ve öğretim, oluşturulan fiziki mekân ve alt yapı, eğitim ve öğretim kadrosu ve öğretim programı standart bir yapıya kavuşturulmuştur. Bu tip medreselerin en eskisi Konya’da II. Kılıç Arslan zamanında yapılan ve İpekçi diye meşhur olan Şemseddin Ebu Said Altun Aba Medresesi’dir.

İbn Bibi değil annesi Bibi Müneccime astrolojiyle uğraşan bir ilim insanıdır.

Tilla-kari medresesi Semerkand'tadır.

Bu dönemde, çoğunluğu Anadolu’da yazılan eserlerin konusu, daha çok felsefe ile tabiî bilimlere aittir. Nitekim Anadolu’da yazılan ilk eser olan Keşfü’l-akabe, Farsça olup astronomi ve felsefeyle ilgilidir.

Danişmendliler döneminin önemli ilim merkezlerinden bir diğeri ise, Kuzey Mezopotamya ve Suriye’den Anadolu’ya açılan ticaret yolu üzerinde yer alan ve Anadolu’nun Türkler tarafından feth edilmesinden önce Süryanilerin elinde bulunan Malatya’dır. Özellikle, Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev’in veziri Malatyalı Muhammed Gazi, Şeyh Ebu Tahir Ahmed-i İsfahanî gibi İran asıllı kişiler, Malatya’ya gelip yerleşmişler
ve burada ilmî ve kültürel faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu da, İran kültürü ile Süryanî kültürünün buluştuğu Malatya’ya, Sasaniler devrindeki ilmî ve fikrî hareketliliği yeniden
kazandırmıştır. Hatta İran millî kültürünün yeniden canlandığı Malatya, Selçuklular döneminde şehzadelerin eğitim görüp devlet idaresine hazırlandıkları bir merkez hâline gelmiştir. Nitekim I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve oğlu I. İzzeddin Keykavus burada eğitim gören Anadolu Selçuklu sultanlarındandır. Burada var olan İran tesiri, Selçuklu sultanlarının eski İran şahlarının adlarını kullanmalarında ve çok iyi şekilde Farsça bilmelerinde
etkili olmuştur.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde aklî ilimlerde önemli gelişmeler ve değişmeler olmuştur. Bu ilimlerin, sosyal hayattaki teknik uygulamaları geliştirilirken teorik çerçeveleri zenginleştirilmiştir.
Bu ilimlerden ilk göze çarpan ve özellikle istihbarat için oldukça önemli olan astrolojidir. Çünkü astronomi ile matematiğin birleşimine dayanan astroloji, temelinde yer alan kozmolojik ilkelerden hareketle, geleceğe dair olması mümkün ya da muhtemel olayların tespiti konusunda önemlidir. Daima yeni yeni yerler fethetmeyi amaç edinen sultanların sık sık müracaat ettikleri bir ilim olan astroloji, Anadolu Selçuklu sultanları tarafından hem desteklenmiş hem de bu ilimle uğraşan kimseler himaye edilmişlerdir.

Danişmendliler döneminin önemli ilim merkezlerinden bir diğeri ise, Kuzey Mezopotamya ve Suriye’den Anadolu’ya açılan ticaret yolu üzerinde yer alan ve Anadolu’nun Türkler tarafından feth edilmesinden önce Süryanilerin elinde bulunan Malatya’dır. Özellikle, Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev’in veziri Malatyalı Muhammed Gazi, Şeyh Ebu Tahir Ahmed-i İsfahanî gibi İran asıllı kişiler, Malatya’ya gelip yerleşmişler
ve burada ilmî ve kültürel faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu da, İran kültürü ile Süryanî kültürünün buluştuğu Malatya’ya, Sasaniler devrindeki ilmî ve fikrî hareketliliği yeniden
kazandırmıştır. Hatta İran millî kültürünün yeniden canlandığı Malatya, Selçuklular döneminde şehzadelerin eğitim görüp devlet idaresine hazırlandıkları bir merkez hâline gelmiştir. Nitekim I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve oğlu I. İzzeddin Keykavus burada eğitim gören Anadolu Selçuklu sultanlarındandır. Burada var olan İran tesiri, Selçuklu sultanlarının eski İran şahlarının adlarını kullanmalarında ve çok iyi şekilde Farsça bilmelerinde
etkili olmuştur.

Anadolu’da ilk ilmî faaliyetler, 1071-1178 yılları arasında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya ve civarlarında hâkimiyet kuran Danişmendliler döneminde ve onların hâkim olduğu bölgelerde başlamıştır

Mutezile: İslâm’ın doğuşundan
yaklaşık bir asır sonra ortaya
çıkmış, İslâm dinini akıl ölçü ve
kurallarına göre yorumlayan dinî
ve felsefî bir hareket.

Anadolu’da ilk ilmî faaliyetler, 1071-1178 yılları arasında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya ve civarlarında hâkimiyet kuran Danişmendliler döneminde ve onların hâkim olduğu
bölgelerde başlamıştır. Bu devleti kuran Melik Ahmed Gazi, bilge bir kişiliğe sahip olduğu
için Danişmend Gazi diye anılmış, kurduğu devlete de Danişmendiye denmiştir

Türk hâkimiyetine giren Anadolu’da, çeşitli medreseler tesis edilmiştir. Bunların bir kısmı
Anadolu Selçukluları bir kısmı da Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kurulan Türkmen beyliklerinde inşa edilmiştir

Mevdûdî’nin Selçuklular Tarihi isimli eserinde,
Selçukluların olgun, inançlı ve temiz bir imana sahip oldukları, ehlisünnet mezhebine
bağlı bulundukları, fıkhî ve medenî hususlarda bütün Müslümanların rızalarına ve İslâm
fıkhına göre hareket ettikleri, halk da bu inançta olduğu için herkes tarafından sevildikleri belirtilmiştir.

Anadolu’ya girmesine yol açan bu derviş topluluklarının en kalabalık ve yoğun kesimini, Horasan Melametiliğinden oluşan ve Kalenderî özellikler taşıyan heterodoks topluluklar oluşturmuştur

Selçuklu dönemi Anadolusu’nda, özellikle XIII. asırdan itibaren gelişen siyasî hareketlerde
ve oluşumlarda önemli rol üstlenmiş kurumlardan bir tanesi de ahilik ve ahi ocaklarıdır.
Tarikatlerden farklı olan tarafları, benzerliklerinden çok daha fazla olan ahilik, Türk esnafının hayat anlayışına ve dünya görüşüne uygun olması sebebiyle daha çok esnaf arasında
gelişmiş olmakla birlikte, esnaf dışında da çeşitli meslek erbabını bünyesinde barındıran,
Ahi Evren önderliğinde Anadolu’da

Şaire duyulan ilgi ve ona verilen itibarın bir tezahürü olan, bizzat sultanlar tarafından
şairlere verilen, Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu saraylarında bulunan bazı şairler için kullanılan melikü’ş-şu’arâ unvanı, Anadolu Selçuklu sarayında bulunan bazı şairlere de verilmiştir. Muhiddin, Hüsameddin, Nizameddin Ahmed-i Erzincanî ve Bahaeddin Kani’î bu
tip şairlerdendir

Anadolu Selçuklu sultanlarından I. Alaaddin Keykubad, I. Gıyaseddin Keyhusrev, İzzeddin Keykavus ve II. Rükneddin Süleyman Farsça şiir söylemişlerdir. Bu sultanlar, şiir söylemenin yanında yazılan şiirleri değerlendirip Arapça ve Farsça yazılan eserlerin üslûbu
hakkında düşüncelerini ifade etme bilgi ve yeteneğine de sahiptiler.

Anadolu’da ilk söylenen şiir Farsça olup Tiflisli Hubeyş bin İbrahim’e aittir. Felsefe, matematik, astroloji gibi ilimlerle de uğraşan Tiflisî (öl. 579/1183)’nin Farsça iki şiiri günümüze kadar gelmiştir. Nüzhetü’l-mecâlis’te geçen ve Muhammed Emin Riyahî tarafından
zikredilen bir rubaisinin tercümesi şu şekildedir: