VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 11

Anadolu’da Türkçeye yönelişin başında Mevlana bulunmaktadır. İlk kez Mevlana’nın eserlerinde karşılaştığımız mülemmalar ile Türkçe beyitler, Sultan Veled’de manzume boyutuna ulaşmıştır. Bunları müstakil eserler yazan Ahmed Fakih, Gülşehrî, Yunus Emre ve Âşık Paşa takip etmiştir. Şair Nedim ise seçeneklerdeki sanatçılardan yüzyıllar sonra yaşamış bir şahsiyettir. Nedim, Osmanlı Devri Türk edebiyatının en önemli şairlerinden biridir. Doğru cevap C’dir.

Alaaddin Keykubad dönemi (1220-1237), Anadolu Selçuklu Devleti’nin her yönden
en yüksek devri olmuştur. Bu dönemde Anadolu’da siyasî birlik ve asayiş sağlanmış, toplum
huzurlu bir hayata kavuşmuştur.

I. Alaaddin Keybkubad’ın ölümünden sonra (1237) Selçuklu Devleti’nin yükseliş devri sona ermiş ve yerine geçen oğlu II. Keyhüsrev ile birlikte çöküş dönemi başlamıştır.

Anadolu’da Manisa'da kurulan beylik Saruhanoğulları Beyliği'dir, (Manisa, 1302-1410).

I. İzzeddin Keykavus, şair bir hükümdar olup Farsça şiirler yazıyordu.

Anadolu’da Türkçenin Önderleri

Türkçe eser yazanların başında Gülşehrî (öl. 1317’den sonra), Yunus Emre (öl. 1320) ve Âşık Paşa
(öl. 1332) gelmektedir.

Devrin Türkçe üzerine düşünen ve yeni fikirler ortaya koyan diğer büyük şairi, şiirlerini dil bilinci ile yazan Âşık Paşa’dır. Âşık Paşa, Batılı dil bilginlerinin ancak XVIII-XIX. yüzyıllarda üzerinde durdukları “dilin oluşumu/ortaya çıkışı” konularını onlardan dörtbeş yüzyıl önce daha geniş olarak dile getirmiştir. Bu yönüyle “genel dilbilimci” özelliği taşıyan şair, anlatımı da “dille (sözlü) anlatım” ve “kalemle (yazılı) anlatım” olmak üzere ikiye ayırmıştır. Âşık Paşa, 10613 beyti bulan ve XIV. yüzyılın en büyük mesnevisi olan Garîb-nâme’de yalnız Türkçe üzerinde değil, genel dilbilimin alt dallarından biçimbilim (=morfoloji; sözcüklerin oluşumu) içerisinde yer alan konular hakkında da görüşler ileri sürmüştür.

Fuad Köprülü, Ahmed Fakih’in Çarh-nâme’sini, Anadolu’da, XIII. yüzyılda yazılan ilk Türkçe eser olarak kabul etmiştir.

Anadolu’da XIII. yüzyılda yazıldığı bildirilen yukarıdaki eserleri, XIV. yüzyılda Yunus Emre’nin Divan’ı ile Risâletü’n-nushiyye’si, Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı ve Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’si ile Tursun Fakih’in Gazavât-ı Bahr-ı Ummân ve Sanduk adlı eseri takip eder.

Fahreddin bin Mahmud İbni’l-Hüseyn’in yazdığı Behçetü’l-hadâyık fi-Mev’izeti’lhalâyık, XIII. yüzyılda yazılan karışık dilli -hem Doğu Türkçesi hem eski Anadolu Türkçesi özellikleri bulunduran- Türkçe eserlerdir.

Hoca Ahmed-i Yesevî’den (öl. 1166) sonra gelen ve onun yolunu
izleyen şairlerin başında yer alan Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata, Seyyid Ata
ve Şeref Ata gibi sufîler Yesevilik’i devam ettirdikleri gibi Türkçe eserler de vererek halkı
aydınlatmışlardır.

Âşık Paşa, 10613 beyti bulan ve XIV. yüzyılın en büyük mesnevisi olan Garîb-nâme'nin yazarıdır.

Malazgirt zaferinden sonra üç dört yıl içinde Anadolu’nun büyük bir kısmının fethedilmesinde önemli rolü olan Süleyman Şah, büyük bir mücadeleden sonra Bizanslılardan
İznik’i alıp başşehir yaparak Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurmuştur (1075-1080).

Süleyman Şah’tan sonra oğlu I. Kılıç Arslan (1092) devletin başına geçmiştir. Kılıç Arslan’dan sonra hükümdar olan I. Mesud zamanında Konya, Niğde, Afyonkarahisar, Eskişehir, Ankara, Çankırı, Kastamonu bölgeleri ve doğuda Elbistan yöresi ile bazı yerler Selçuklu hakimiyetine girmiştir.

Türkler Orhun alfabesinden sonra Uygur alfabesini kullanmıştır.

Selçuklu ve Gazneliler döneminde doğrudan Arap alfabesi kullanılmıştır.

Karahanlılar döneminde edebî faaliyetler, devletin yıkıldığı 1212 yılına kadar kesintisiz devam etmiştir. Hoca Ahmed-i Yesevî’den (öl. 1166) sonra gelen ve onun yolunu izleyen şairlerin başında yer alan Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata, Seyyid Ata ve Şeref Ata gibi sufîler Yesevilik’i devam ettirdikleri gibi Türkçe eserler de vererek halkı
aydınlatmışlardır.

Hakim Süleyman Ata Yasevilik'i devam ettirmiş, Türkçe eserler vererek halkı aydınlatmış olsa da Necmeddin-i Daye , Baba İlyas-ı Horasanî , Hacı Bektaş-ı Velî, Mevlana  Bahaeddin Veled'in Anadolu'da kültür merkezlerinin oluşmasındaki etkileri daha büyüktür.

Menâhic-i Seyfî adlı Farsça eserini Seyfeddin Tuğrul’a sunan Ahi Evren, Moğolların baskısıyla Kırşehir emiri Nureddin Caca tarafından 1262 yılında şehit edilmiştir.

XIII. yüzyılda Anadolu’da edebî faaliyetlerin Farsça eserlerle devam ettiği görülür. Bunda Genceli Nizamî (1141-1209) ve Attar gibi büyük şairlerin tesiri de vardır.

Ben bu Türkî defterin çün dürmeyem
Pârisîcesi-y-ile degşürmeyem

Kimse böyle tonlu söz söylemedi
Kimse bundan yig kitâb eylemedi 

mısraları Gülşehrî tarafından kaleme alınmıştır.