VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 13

İkinci Köktürk Kağanlığı döneminde kardeşi Bilge Kağan ile birlikte devleti ihtişamlı günlere ulaştıran Köl Tigin, 682 yılında devleti tekrar dirilten İlteriş Kağan’ın oğlu ve Bilge Kağan’ın kardeşidir. Köl Tigin 27 Şubat 731 tarihinde vefat etmiş, kardeşi Bilge Kağan 21 Ağustos 732 tarihinde kardeşi adına Köl Tigin yazıtını diktirmiştir. Verilen örnek de bu yazıttan bir parçadır. Doğru yanıt C'dir.

Teŋri ança temiş erinç kan bertim kanıŋın kodup içikdiŋ. İçikdük üçün Teŋri ölütmiş erinç. Türk bodun ölti, alkındı, yok boldı. Türk Sir bodun yirinte bod kalmadı. Ida taşda kalmışı kubranıp yiti yüz boldı. İki ülügi atlıg erdi, bir ülügi yadag erdi. Yiti yüz kişig uduzugma ulugı şad erti. Yaggıl tidi. Yagmışı ben ertim. Bilge Tonyukuk. 

Örnek Tonyukuk Yazıtından alınmıştır. Doğru yanıt A'dır.

1969-1970 yıllarında Moğolistan’ın Arhangai eyaletindeki Taryat bölgesinde Terh ırmağı civarında bulunmuştur. Yazıt dört parçadan oluşmaktadır. Ötüken Uygur Kağanlığı (M.S. 745-840) döneminde 753 yılında İl İtmiş Bilge Kağan (Moyun Çor) tarafından diktirilmiş olan Terh (Taryat) yazıtında, Moyun Çor ile babası Kül Bilge’nin savaşları anlatılmaktadır.

Doğru yanıt B'dir.

Adını Güney Sibirya’da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan bir bölgeden alan yazıtları, Yenisey vadisinde bu nehre veya kollarına dökülen Abakan, Bayın Köl, Çaa Köl, Tes, Tuba, Turan Elegest, Uybat, Uyuk gibi nehirlerin kenarlarında bulunan ve sayıları yaklaşık 150’yi bulan eski Türk runik harfli yazıtlardır. Yazıtlar üzerine birçok ilim adamı araştırmalarda bulunmuş ve görüşlerini açıklamışlardır. Rus ve Fin heyetlerinin bölgedeki araştırmaları Yenisey yazıtlarının bulunuşunu, yayınların yapılabilmesini ve korunmasını sağlamıştır. Bu yazıtların Kırgızlara ait olduğu düşüncesi çok eskiden beri savunulan bir düşünce olmuştur. Bu düşüncenin oluşmasında, yazıtların bulunduğu bu bölgede Kırgızların yaşamış olmalarının etkisi büyüktür.

Doğru yanıt C'dir.

Arkış tirkiş kervan anlamına gelmektedir. Doğru yanıt D'dir.

Verilen deyim asker sevketmek, asker göndermek anlamındadır. Doğru yanıt A'dır.

Türk dilinin bilinen ilk metinleri, Köktürk Kağanlığının ikinci döneminden kalmadır. Bugünkü bilgilerimize göre Türklerin 7/8. yüzyıllardan önceye ait yazılı bir metni, bugüne ulaşmış değildir. Bu bağlamda Hunlar zamanında ve Köktürk Kağanlığının birinci döneminde Türk dili ile yazılmış bir metnin varlığı, bugün icin muğlaktır. Öte yandan Köktürk Kağanlığının ikinci döneminden kalan yazıtların dili, Türk yazı dilinin gelişmişliğini, uzun suredir işlenmiş olduğunu ve böylece Türk dilinin Hunlar ve Kökturk Kağanlığının birinci döneminde de yazı dili olarak kullanılmış olabileceğini göstermektedir.

Runik olarak adlandırılan alfabe İskandinavya’da kullanılan alfabeyle benzerlikler göstermiştir. W. Thomsen tarafından adlandırılmıştır. Türk runik alfabesiyle yazılan yazıtlar, Türklük coğrafyasının çeşitli yerlerine dağılmış olmakla birlikte, Köktürk ve Uygur Kağanlıklarının hüküm sürdüğü tarihî Türk coğrafyasında yoğunlaştığı görülmektedir. Buna göre Türk runik harfli yazıtlar; Moğolistan, Turkistan, Sibirya ve Doğu Avrupa coğrafyasına yayılmıştır. Türklerden kalan yazıtların bir kısmı, bizzat devleti yönetenler tarafından diktirilen daha hacimli ve heybetli, bir kısmının ise alfabenin Türk milleti arasında yaygınlık kazanmasıyla yazılmış daha küçük yazıtlar olduğu söylenebilir.

Köktürk Kağanlığının birinci dönemine ait yazınsal faaliyetler içerisinde en önemli olanı, 582 yılında Taspar Kağan zamanında dikilmiş olan Bugut yazıtıdır.

Yazıtlarda yazı yazma eylemini ifade etmek üzere biti-, ur- ve tokı- eylemleri kullanılmıştır.

Çoyr yazıtı, Köl İç Çor yazıtı ve Tonyukuk yazıtı Köktürk Kağanlığının ikinci döneminden kalan yazıtlardır. Tes yazıtı ve Suci yazıtı ise Uygur dönemi yazıtlarıdır.

Yenisey yazıtları, sayıları yaklaşık 150’yi bulan eski Türk runik harfli yazıtlardır. Bu yazıtların Kırgızlara ait olduğu düşüncesi çok eskiden beri savunulan bir düşünce olmuştur. Bu düşüncenin oluşmasında, yazıtların bulunduğu bu bölgede Kırgızların yaşamış olmalarının etkisi büyüktür. Bu yazıtlarda kullanılan eski Türk runik alfabesinin yazılış şekillerinden ve yazının standart bir biçim taşımamasından dolayı, yazıtların tarihi de tartışılır olmuştur. Kimi araştırmacılar, Yenisey yazıtlarındaki alfabenin daha ilkel olduğu düşüncesindedir. Bu nedenle Yenisey yazıtlarının, Orhun bölgesinde yazılan diğer yazıtlardan daha önce, yaklaşık 6. veya 7. yüzyılda yazılmış olabileceğini düşünürken kimileri 9. yüzyıla tarihlendirmektedir.

Türk runik harfli metinlerin büyük bir kısmı devleti yöneten kağanlar ya da yönetici sınıftan olanlar tarafından diktirildiği için genellikle siyasi ve askerî konularla ilgili sözcükleri ihtiva etmektedir. Bu bakımdan yazıtlarda Türk devlet geleneği ya da askerî alanla ilgili terimleşmiş çok sayıda sözcüğe rastlamak mümkündür.

eb bark: ev bark; iş küç: iş güç, hizmet; eçü apa: ecdat atalar; yok çıgany: yoksul; tünli künli: geceli gündüzlü

Koşutluk, eşit ögeli birimlerle ya da birleşik sıra cümleler ile sağlanmaktadır. Yazıtların dilindeki bu hususlar, yazıtların anlatımını güzelleştirmekte, daha doğrusu şiirleştirmektedir. Cümleler peşpeşe söylendiğinde bir şiir müzikalitesi ile karşılaşılmaktadır. Bu özellik, ifadenin hafızada kalmasını da kolaylaştırmaktadır.

Bugünkü bilgilerimize göre tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk devleti olan Köktürkler, 552 yılında bağımsızlıklarını ilan etmişler, kısa süre içerisinde bölgenin güçlü ülkelerinden biri olmuşlardır. Türklük Bilimi araştırmalarında genellikle Köktürk Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin ismi olan Köktürk, bu zamandan kalan yazıtlarda sadece bir yerde geçmektedir (İkin ara idi oksuz kök türk ança olurur ermiş KT D 3). 552 yılından önce Juan-juanlara bağlı yaşayan Köktürkler, 545 yılında Çin’deki Batı Wei Devleti ile resmî ilişkiler kurmaya başlayarak devlet kurma yolunda önemli bir adım atarlar. Bumin Kağan komutasındaki Türkler, bu zamanda Töles boylarını kendilerine bağlayarak iyice güçlenirler. Bumin Kağan önderliğindeki Köktürkler, Juan-juanların hükümranlığına son vererek 552 yılında Ötüken merkez olmak üzere Köktürk Kağanlığını kurarlar. Kağanlığın kurucusu Bumin Kağan, İl Kağan unvanını alır. Köktürk yazıtlarında Bumin Kağan olarak geçen kağanın adı Çin kaynaklarında Tumen’dir. Kağanlığın kuruluşundan hemen sonra Bumin Kağan’ın vefat etmesi, yerine geçen oğlu Kara Kağan’ın da 553 yılında vefat etmesiyle aynı yıl kağan olan Bumin Kağan’ın diğer oğlu Mukan Kağan zamanında Köktürkler iyice güçlenirler. Köktürk Kağanlığı Mukan Kağan zamanında doğuda Kore’ye, batıda Karadeniz’e kadar yaşayan halkları ve kuzeydeki Kırgız Türklerini kendisine bağlar ve devletin sınırlarını genişletir. Mukan Kağan zamanında Ak Hun (Eftalit) Devleti’ni de ortadan kaldıran (557) Köktürkler, Batı Türkistan’ı tamamen ele geçirirler ve İpek Yoluna hâkim olurlar. Sınırları gittikçe genişleyen Kağanlık, yönetimi kolaylaştırmak için doğu ve batı olarak tanzim edilmiş; doğuda Mukan Kağan askeri ve siyasi faaliyetlerine devam etmiş ve başkent Ötüken ve civarında (bugünkü Moğolistan) hükümranlık sergilemiş, devletin batı tarafında ise Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yabgu İpek Yolu üzerinde egemenlik kurarak bölgedeki Sasani Devleti ile mücadele etmiştir.

Yazıtın üç tarafı Soğdca, bir tarafı ise Sanskritçedir. Başka bir ifadeyle yazıt, Türk diliyle kaleme alınmamıştır. Köktürk Kağanlığının ilk dönemine ait olan Bugut yazıtının Türk diliyle kaleme alınmaması, Türk dilinin o dönemde yazı dili olmadığı anlamına gelmez. Yazıtın, Budist faaliyetleri ile tanınan Taspar Kağan’ın, Budist olan Soğdlu din adamları ya da tüccarlarla olan münasebeti sonucunda Soğdca ve Sanskritçe yazıldığı düşünülmektedir. Hatta “Soğdca yüzlerin analizi, metinde Soğdcada hiç rastlanılmayan anlatım unsurlarının varlığını göstermiştir. Pek çok anlatım öğesinin daha geç tarihli kağanlık yazıtlarındaki kullanımlarına denk gelmesi metnin Türkçede kaleme alınıp Soğdcaya çevrildiği görüşünü hâkim kılmıştır.” Şayet Türk diliyle yazılıp Soğdcaya çevrilmişse, Türkçe yazılmış olan ilk şeklin kayıp olduğu da düşünülebilir. Doğru cevap D'dir.

Moğolistan’ın Dundgovi eyaletinin Çoyr bölgesinde bulunan yazıt Ulanbatur Tarih Müzesi’nde korunmaktadır. Çoyr Yazıtı, bugünkü bilgilerimiz ışığında en eski Türk yazıtı olarak bilinmektedir. Yazıtın 687-692 yılları arasında dikildiği tahmin edilmektedir. Yazıtta bir Köktürk erinin İlteriş Kağan’a katıldığı anlatılır. Yazıt üzerinde ayrıca dağ tekesi ve yılanlı damga bulunmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Moğolistan’ın Töv eyaletinde bulunan, tahminen 720-725 yıllarında dikilen yazıt, 29 satırdan oluşur. Tarduş Lideri Köl İç Çor’un mücadelerinin anlatıldığı yazıtın bulunduğu yerde 8 adet insan heykeli, 5 adet hayvan (aslan ve koç) heykeli, sunak masasına ait işlemeli taşlar ve balballar bulunmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Verilen alıntı Köl Tigin Yazıtından bir metindir. Doğru cevap B'dir.