VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 11

Yenisey yazıtı Göktürk kağanlığı yazıtı değil coğrafi ve dönem bakımından ayrı bir yazıttır.

Taspar Kağan da Çin ile mücadeleye devam etmekle birlikte, Çin ile dinî / kültürel teması da göz ardı etmemiştir. Bu temasın sonucunda Taspar Kağan’ın Budizm ile ilgilendiği ve Ötüken’e bir Budist tapınak yaptırdığı, Nirvana Sutra adlı Budist metni Türkçeye çevirttiği tahmin edilmekte, Türklerin Budizm ile ilk temaslarından birinin bu zamanda gerçekleştiği düşünülmektedir.

Yazıt üç değil iki taştan oluşmaktadır

Maniheist Uygur edebiyatında, Hıristiyan Süryaniler aracılığıyla Maniheist Türklere ulaştığı düşünülen çeşitli öyküler de bulunmaktadır. Bu öyküler, Le Coq (M III 7, 13, 14 ve 30 numaralı metinler) ve Zieme (Die türkischen Yosipas-Fragmente, MIO 14, 1968: 45-67) tarafından yayımlanmıştır. Bu bilgi dahilince doğru cevap A şıkkıdır.

Uygurlar, 745 yılında kendi kağanlıklarını kuruncaya kadar diğer Türk boylarıyla bir arada yaşamışlardır. Kao-chü / Kao-che “yüksek arabalılar” adıyla anılan Uygurların, 6. yüzyılda Tölis/Tölös (Tieh-le) birliğinin içinde yer alan boylardan biri olduğu bilinmektedir. Bu bilgi ışığında bakıldığı zaman doğru cevap C şıkkıdır.

Uygurlar 8-14. yüzyıllar arasında farklı kültür çevrelerinde, birçoğu tercüme olan ve dinî bir karakter taşıyan zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. Ancak yapılan çevirilerin orijinal dilden farklı olduğu, mütercimin ilavelerde bulunduğu da bazı eserlerden anlaşılmaktadır. Hatta metinler çoğaltıldıkça her müstensihin katkısıyla eser orijinalinden biraz daha farklılaşmıştır, denilebilir. Başka Uygur metinlerinde de görülen bu özellik, Uygur edebiyatının birçok eserinin tercüme olmakla birlikte yaratıcı özelliğe sahip olduğuna da işaret etmektedir. Uygur edebiyatı, Maniheist, Budist, Hıristiyanlığın Nesturî mezhebinde yazılmış eserler ile toplum hayatını düzenleyen hukuk vesikalarından ibarettir. Bu bilgiler ışığında bakıldığı zaman D şıkkındaki bilginin yanlış olduğu ve doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

E şıkkındaki bilginin doğrusu "Budizmin felsefî yönünün işlendiği Abhidharma türündeki metinler de Uygurlar döneminde Türkçeye tercüme edilmiştir." olmalıdır. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.

Budizmin Mahayana mezhebine ait olan Maitrisimit Nom Bitig, Uygur edebiyatının en önemli metinlerindendir. Prajñārakśita tarafından Toharcadan çevrilen eser, gelecekteki Buda’yı ifade etmektedir. Giriş dışında ülüş adı verilen yirmi yedi bölümden oluşan Maitrisimit’in bölümleri Toharca aslı ile paralellik göstermektedir. Ancak giriş bölümünün telif olduğu düşünülmektedir. Eserin her bir bölümünde, anlatılan olayların nerede tasavvur edilmesi gerektiğini belirten sözler bulunmakta ve “seyretmek” anlamına gelen “körünç” ifadesi sıkça kullanılmaktadır. By sebeple Maitrisimit, Türk edebiyatının ilk tiyatro metni olarak değerlendirilmektedir. Bu bilgiler ışığında doğru cevap B şıkkıdır.

Yakobus İncili’nin Uygur Türkçesine çevirisinden kalan iki fragman, F. W. K. Müller
tarafından 1908 yılında yayımlanmıştır. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.

Arat’a göre; Eski Türk şiirinde “nazım, manzume, manzum parça ve şiir” kavramları için genellikle koşug kelimesi kullanılmıştır. Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Uygurlar 5. yüzyıldan 8. yüzyılın ortalarında Uygur Bozkır Devletinin kuruluşuna kadar geçen sürede çeşitli Türk boylarıyla birlikte yaşamışlardır. Uygur Türkleri, Kök Türk yazıtlarından Bilge Kağan yazıtında zikredildiği gibi II. Kök Türk Kağanlığı idaresi altında Ötüken’in kuzeyinde Basmıl ve Karluk Türkleriyle birlikte yaşamışlardır. Uygur Türkleri, Kağanlık idaresindeki diğer Türk boyları olan Basmıl ve Karluk Türkleriyle birleşerek 744 yılında Kök Türk Kağanlığına son vermiş, daha sonra bu Türk boylarını da nüfuzları altına alıp Bozkır Uygur Devleti’ni kurmuşlardır (745-840). Uygurlar, böylece 745 yılında Kutlug Bilge Köl Kagan idaresinde tarih sahnesindeki yerlerini almışlardır.

Ötüken Uygur devletinin 3. kağanı Bögü Kağan zamanında (759-779) Maniheizm resmi din kabul edilmiştir. Bögü Kağan 762 yılında Çin’de çıkan bir isyanı bastırmak üzere Çin’in başkenti Çaŋan’a sefer düzenler. Bu sefer sonunda Mani rahipleriyle birlikte Karabalgasun’a döner ve rahiplerin telkinleri sonucunda 762 yılında Maniheizmi devlet dini olarak kabul eder.

Bin Buda mağaralarından çıkarılan metinlerin Uygur Türkçesinin tarihî gelişimini tespit etmede özel bir yeri vardır. Tun-huang ve civarında yazılmış Uygur metinleri, 1028 yılındaki Tangutların saldırısından korumak maksadıyla, bölgedeki Bin Buda mağaralarına saklanarak, mağaraların önü duvarla örülmüştür. Bu olaydan hareketle, Bin Buda Mağaralarında bulunmuş olan Uygur Kağanlığına ait metinlerin, en geç 11. yüzyıla ait oldukları tahmin edilmektedir (Hamilton 1998: 6).

Uygurlar 8-14. yüzyıllar arasında farklı kültür çevrelerinde, birçoğu tercüme olan ve dinî bir karakter taşıyan zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. Uygur Türklerine ait metinler, Maniheizm, Budizm ve Hıristiyanlığın öğretileri ile din dışı konulara aittir.

İslami Uygur Edebiyatı