VİDEONUN KULLANIM ALANLARI

BELGESEL FİLM NEDİR?
İngilizce’den Türkçe’ye “belgesel” olarak çevrilen “documentary” sözcüğü sinemanın
ilk yıllarında Fransızlar tarafından kullanılmıştır. Fransızların bu sözcüğe
yüklediği anlam “manzara resimlerinden oluşan film” şeklinde açıklanabilir. Bugün
anladığımız anlamda belgesel sözcüğünü ilk kullanan ise John Grierson’dur.
Grierson, belgeseli “gerçeğin yaratıcı biçimde yorumlanması” şeklinde tanımlamıştır
(Hardy, 1979, s.11-13).

Belgesel başlığı altında yer alan bu film türlerini şöyle sıralayabiliriz:
• Araştırma Filmi,
• Bilimsel Film,
• Öğretici Film,
• Haber Filmi,
• Gezi Filmi,
• Toplumsal Film,
• Derleme Film,
• Propaganda Filmi,
• Sanat Üzerine Film.

Belgesel filmlerin en temel özelliklerinden biri de gerçek durumun gerçekleştiği anda çekilmesidir. Kurmaca filmlerde olduğu gibi yönetmenin istediği etkiyi almak için aynı sahnenin tekrar tekrar çekilmesi belgesel film için geçerli olmayabilir. Özellikle dolaysız sinema denilen belgesel türe ait yapımlarda kamera önünde gelişen olayın bir gözlemci gibi kaydedilmesi gerektiğinden çekimlerin tekrarı söz konusu olamaz. Örneğin, Primary filminde yaşanan olayların tekrarı söz konusu değildir. Olay, anında kaydedilir ya da kaçırılır, ancak tüm belgeseller için bu durum geçerli olmayabilir.

Araştırma filmi, sanatsal bir değer taşımayan, araştırıcının araştırma yaparken kullandığı araçlardan biri olarak gördüğü belgesel türüdür. Örneğin, tıp konusunda çalışan bir araştırıcının bir ameliyatı kaydettiği film, araştırma filmine
örnek gösterilebilir.
Bilimsel film ise genellikle bilimsel araştırma sonuçlarının ve elde edilen bulguların sergilendiği filmlerdir. Bu tür filmlerde görüntü kadar görüntüye eşlik
eden açıklamalar da önem taşır. İzleyen kişilerin anlayabileceği biçimde bol örnekler ve gerektiğinde canlandırmalarla desteklenebilen bir film türüdür.
Öğretici filmler de okul içi ya da okul dışı öğretimde öğrenmeyi pekiştirici bir ders aracı olarak kullanılabilecek filmlerdir. Bu filmler genellikle hedef kitlenin özellikleri de dikkate alınarak eğit-bilim ilkeleri doğrultusunda hazırlanır. Araştırma ve bilimsel film özelliklerini taşırlar. Öğretici filmlerin izleyicinin ilgisini çekmesi, dikkati uyanık tutması gibi bazı özelliklere sahip olması bir gerekliliktir.
Haber filmi, haber niteliği taşıyan olayların görüntülendiği, izleyicinin ilgisini çekebilecek biçimde canlı, kolay anlaşılan bir kurguya sahip film türüdür. Tüm karşıt görüşlere yer verilerek nesnel olunma ilkesi önemli özelliklerinden biridir. Özön haber filmini “film-gazete” ya da “film-dergi” olarak niteler.
Gezi filmleri, yaşanan güncel olaylar, bilinmeyen yöreler, belirli yörelerin bilinmeyen özellikleri gibi nedenlerle yapılan tanıtım filmleridir. Belli yöreleri belgeselcinin ve ekibinin bizzat gidip görmesi ve görüntülemesi ilkesine dayanır.
Toplumsal film adından da anlaşılacağı gibi toplum yaşamı ve geleceğiyle ilgili sorunları ele alan belgesel film türüdür. Tam bir sorumluluk bilinciyle gerçekleştirilmesi gereken bu film türü, sorunların arkasında yatan gerçekleri ortaya çıkarıp topluma gösterme amacındadır.
Derleme film, geçmişte yaşanmış olaylarla ilgili belge ve filmlerin yeniden kurgulanmasıyla gerçekleştirilen film türüdür. Belgeselcinin böyle bir film yapmaktaki amacı, geçmişte yaşanmış olayla ilgili kendi görüş ve anlayışını aktarmaktır. Derleme filmlerde kurgunun tüm inceliklerinden yararlanılır.
Propaganda filminin özelliklerini açıklamadan önce propaganda tanımını yapmakta yarar var. Propaganda; “bir öğretiyi, düşünceyi, inancı veya siyasayı başkalarına tanıtmak, benimsetmek, yaymak amacıyla sözle, yazıyla ve benzeri türlü araçlarla, yöntemlerle gerçekleştirilen her tür çalışma” (Püsküllüoğlu, 1995, s.1262) olarak tanımlanabilir. II. Dünya savaşı yıllarında büyük bir patlama yaşadığı görülen propaganda filmleri o dönemde silahlı kuvvetlerin eğitimi ve moral verilmesi, halkın moralinin yükseltilmesi ve savaşın ilerleyişi hakkında bilgi verilmesi gibi amaçlarla gerçekleştirilmişlerdir. Propaganda filmleri sonraları giderek nesnelliğini yitirir, siyasal mücadelede bir silah olarak kullanılmaya başlanır. Bu özelliğini günümüzde de sürdürmektedir. Kısaca propaganda filmlerine, “bile bile taraf tutan, yapısını taraf tutmak üzerine kuran bir film türü” demek yanlış olmayacaktır.
Sanat üzerine yapılmış film dendiğinde anlaşılması gereken ise, “sinema dışındaki bir sanatın verdiği gereci, sinemanın olanaklarıyla değerlendiren filmdir” (Özön, 2008, s.203). Sinemacı böyle bir film yaparken bir yandan ele aldığı sanat
dalını tanıtmak, yorumlamak, bu sanat dalının daha iyi anlaşılmasını sağlamak gibi amaçlara sahipken diğer yandan sanat değeri taşıyan bir film ortaya koymaya çalışır. Örneğin, Belçikalı yönetmen Jean-Noel Gobron “Ressam Babamın Portresi (Portrait de mon père aquarelliste)” adlı belgesel çalışmasında bir yandan sulu boyaya yeni bir boyut katan ressamı ve onun sanatını bize tanıtırken, diğer yandan sanatçı bir babayla çocuğu arasındaki ilişkiyi irdeleyen bir film ortaya çıkarmıştır. Üstelik bunu yaparken sinema sanatının sunduğu olanakları da çok iyi kullanmayı başarmıştır.

Belgesel Filmin Yapım Aşamaları
Bir belgesel filmin yapım süreci dört temel aşamadan oluşur.
Bunlar;
• Tasarım aşaması,
• Çekim öncesi hazırlık aşaması,
• Çekim aşaması,
• Çekim sonrası aşama şeklinde sıralanabilir.
Tasarım Aşaması
Tasarım aşamasında öncelikle yanıtlanması gereken soru “neyi anlatacağım” sorusudur. Bu soru yanıtlanırken ilk başta yapılması gereken konunun belirlenmesidir. Belgesel film denilince çok fazla konu sıkıntısının çekilmeyeceği düşünülebilir, ancak “belgesel film konularını yaşamın içinden, gerçeklerle ve insanla ilgili bir yaşam parçasından seçebilmeli ya da böyle bir boyutta temellendirebilmelidir” (Cereci, 1997, s.52). Seçilen konuya belirli sınırlar getirebilme de son derece önemlidir.
Konunun belirlenmesiyle birlikte ana fikrin ne olacağı sorusuna yanıt aranmaya başlanır. Ana fikir, film gerçekleştirildiğinde verilmek istenen temel mesajı simgeler. Aynı ana fikir farklı konular işlenerek aktarılabilir. Örneğin Flaherty’nin Kuzeyli Nanook (Nanook of The North) filmini ele alacak olursak ana fikrini “insanın doğayla mücadelesini ona uyum sağlayarak kazandığı” şeklinde özetleyebiliriz. Bu filmde konu olarak bir Eskimo ailesinin yaşamı seçilmiştir, oysa bu ana fikir çölde yaşayan bir Bedevi ailenin yaşamı üzerinden de verilebilirdi.

Konu ve ana fikrin belirlenmesinin ardından tasarım aşamasında gerçekleştirilmesi gereken bir başka çalışma araştırmadır. Belgesel film yapım aşamalarında belgeselciyi gerçeğe götüren aşama araştırma aşamasıdır. Bu nedenle bilimsel araştırma yöntemleri kullanılarak yapılacak çalışmalar, geçerli, güvenilir sonuçlara ulaşmayı sağlayacaktır. Geçerli güvenilir veri toplamanın yollarından biri alan yazın taramasıdır. Ayrıca konuyla ilgili belge ve varsa görsel malzemelerin incelenmesi ve çözümlenmesi gerekecektir. Bu aşamada yapılacak tanık ve uzman görüşleri de belgesel sinemacıyı gerçeğe götüren önemli adımlardır. Gerçi çekim aşamasında karşılaşılacak herhangi bir belge ya da tanık, ya da mekânda bulunan herhangi bir kanıt, neyi anlatacağım sorusuna verilen yanıta yenilerini ekleyebilir ya da belgeselcinin önünde yepyeni bir yol açılabilir, ancak iyi bir araştırma yapılmışsa bu tür durumlarla karşılaşma olasılığı azdır. Neyi anlatacağım sorusunun netleşmeye başlamasıyla birlikte yanıtlanması gereken soru “nasıl” sorusu olur. Hayal kurma süreci de denilebilecek bu aşamadagörüntü yönetmeni, sanat yönetmeni, besteci ve film üretim sürecinde görev alacak diğer uzmanlarla toplantılara başlanır. Bunlar, filmin anlatım dili ve biçimi hakkında kararların verildiği toplantılardır. Ana fikri ve konusu belirlenmiş bir projenin sahip olacağı anlatım diline bu toplantılar sonucunda karar verilir. Filmin gerçekleşmesinde temel görev üstlenecek ekip elemanlarının, çekimlerin gerçekleştirileceği mekânlarda yapacağı gözlem ve araştırmalar, hayal kurma sürecini olumlu etkileyecek etkenlerdir. Görüntü yönetmeni bu toplantılar sırasında belirlenen konu ve ana fikri görsel olarak nasıl yansıtacağı sorularının yanıtlarını arar.
Gerçekten de tasarım süreci, tam anlamıyla bir hayal kurma sürecidir. Bu aşamada belgeselcinin masasında, sınırlarını koyarak belirlediği bir konu ile ana fikir, bir de çekeceği filmin hayali vardır. Gerçeğe dönüşme umudu taşıyan masa başı çalışmalarının yapıldığı tasarım sürecini izleyen aşamaysa çekim öncesi hazırlık aşamasıdır.
Çekim Öncesi Hazırlık Aşaması
Bu aşamada yapılacak çalışmalar birkaç başlık altında ele alınabilir. Bunlardan ilki çekimi gerçekleştirecek ekip elemanlarının belirlenmesidir. Bir diğer çalışma teknik alt yapının oluşturulmasıdır. Kurulan hayalin gerçeğe dönüşmek üzere olduğu
adımlardan biri budur. Görüntü yönetmeninin belirlenen ana fikir ve konuyu nasıl görselleştireceği sorusuna verdiği yanıtlar doğrultusunda teknik donanım belirlenir. Bir başka söyleyişle kamera, objektifler, filtreler, ışık malzemeleri, şaryo, vinç
gibi araçlar, ses kaydı için gerekli donanım çekim için hazırlanırken, diğer yanda yapım çalışmaları sürdürülür. Bunlar çekim için gerekli resmi izinlerin alınması, çekim ekibinin konaklama, yeme, ulaşım gereksinimlerinin nasıl karşılanacağının
belirlenmesi gibi işlemlerdir. Bu çalışmaların ardından çekim saati gelir dayanır.
Çekim
Çekim süreci hammadde toplama süreci olarak da yorumlanabilir. Tasarım aşamasında yapılan çalışmalar sonucu, kimlerle, nerelerde, nasıl çekimlerin yapılacağı netleşmiş, kayıtları yapılarak film içinde kullanılacak belge, gazete, fotoğraf
gibi malzemeler toparlanmış, sıra bunların kaydedilmesine gelmiştir. Aslında tasarım aşamasında başlayan araştırma sürecinin çekim aşamasında da sürdüğünü belirtmek gerekir. Bu belgesel filmin en önemli özelliğidir. Filmi etkileyecek olan herhangi bir olgu, tanık ya da kanıtla çekim anında karşılaşılabilir. Bu tür sürpriz karşılaşmalar belgesel filmin anlatımını ve biçimini bir kez daha gözden geçirmeyi gerektirebilir. Sadece bu nedenle bile belgesel film, senaryosu yazılmadan çekime çıkılan film türüdür denebilir. Bir başka söyleyişle belgesel filmin senaryosu kurgu masasında yazılır, demek hiç de yanlış olmayacaktır.
Çekim Sonrası Aşama
Bu aşama da temel üç adımdan oluşur. Bunlardan ilki kurguya hazırlık diyebileceğimiz adımdır. Öncelikle çekim sürecinde kaydedilen tüm görüntüler hızla izlenerek teknik kalite olarak gözden geçirilir. Eksik olduğu düşünülen görüntüler tamamlanır. Teknik ve estetik açıdan uygun bulunan görüntüler saptanır. Taslak senaryo da denebilecek bir anlatım akış planı çıkarılır. Eğer kullanılacaksa metin yazma çalışmalarına da yine bu aşamada başlanır. Film müziğiyle ilgili ön görüşmeler yapılır.
İzleyen adımdaysa kurguya başlanır. Farklı zaman ve ortamlarda yapılmış kayıtların yan yana getirilerek bir anlatım oluşturulduğu süreç kurgu sürecidir. Ana fikir, hareketli görüntülerin anlamlı bir şekilde sıralanmasıyla aktarılır. Görüntü ve ses
kurgusunun tamamlanmasıyla eğer kullanılacaksa seslendirilmesi yapılmış metnin eşlenmesine geçilir. Müziklerin de eklenmesiyle birlikte film tamamlanmış olur.
Çekim sonrası aşamada son adım ise çekim sırasında elde edilen tüm ham görüntülerin tek tek kayıtlarının tutularak arşivlenmesidir. Kurgusu tamamlanan filmin ise gösterim zamanı gelmiştir.

Dekor ve Işık
Bu başlık “sahneye koyma” şeklinde açıklanabilecek mizansen sözcüğünü akla
getirmektedir. Orijinalini Fransızca mise-en-scéne sözcüğünden alan bu ifade
ilk olarak tiyatro için kullanılmış ve oyunları yönetme anlamını taşımıştır. Daha
sonra sinemada kullanılmaya başlanmış ve sinema araştırmacıları bu terimi “yönetmenin film karesi içinde görünenler üzerinde kontrolü” olarak ifade etmişlerdir. Yönetmenin olayları kamera için sahneye koyması biçiminde açıklanabilecek
mizansen kavramı dekor, ışık, kostüm ve karakterlerin davranışı şeklinde sıralanabilecek kavramları içerir. Bir başka söyleyişle sahneye koymak demek, filmin temasına uygun dekoru ve ışığı yaptırmak, oyuncu kostümlerini belirlemek ve karakterlerin davranış ve hareketlerini düzenlemek demektir.

Çerçeve ve Perspektif
Bu başlık da sinematografi sözcüğünü akla getirmektedir. Kelimenin tam anlamıyla “hareketle yazmak” olarak tanımlanabilecek sinematografiyi oluşturan pek çok unsur arasından başlangıç denebilecek iki noktayı, çekimin çerçevesini ve perspektifi ele alıp irdelemeye çalışacağız. Şimdi önce genel anlamda ardından da belgesel sinema açısından bu kavramlara bakalım.

Çerçeve ve Görüntü Düzenlemesi
Çerçeve, yönetmenin ya da görüntü yönetmeninin daha da genelde filmin konuya nasıl baktığını göstermesi açısından çok önemlidir. Çerçeve belirlenirken pek çok seçenek arasından bir seçim yapılır. Belli bir açı, belli bir çekim ölçeği saptanır.
Bu bir seçimdir. Film bittikten sonra izleyiciler, bu seçilen bakış açısından anlatılan dünyaya bakacaklardır. Görüntü düzenlemesi ise sinemacının elindeki gereci çerçevenin iki boyutlu yüzeyine belli bir anlayışla yerleştirmesidir. Bu yerleştirme
sırasında dikkate alınması gereken konulardan birisi altın sayıya göre parçalara bölünerek elde edilen güçlü noktalardır. “Üçte bir kuralı” olarak da ifade edilebilecek bu kurala göre, çerçeve içinde vurgulanmak istenen figürler, altın sayı dikkate
alınarak parçalara bölünen görüntü çerçevesinde güçlü yatay ve dikey çizgilerle, güçlü köşegenlerin kesiştiğinde ortaya çıkan güçlü noktalara yerleştirilmelidir...

Perspektif

Perspektifi üç boyutlu ortamdaki varlıkların, belli bir görüş noktasına göre, iki boyutlu bir yüzeye gerçek görünüşleriyle aktarılması olarak tanımlayabiliriz. Göz ve beyin tarafından üç boyutluymuş gibi algılamamızı sağlayan araçların başında çizgi gelir. Çerçeve içinde yaratılan birkaç basit çizgi, iki boyutlu bir ortamda derinlik yaratılmasına neden olabilir. Çizginin görsel düzenlemede en çok kullanılan türleri, kıvrımlı çizgi, üçgenler, yatay, dikey, çapraz çizgiler, ufuk çizgisi, kaçış
çizgileri şeklinde sıralanabilir.

Perspektifi üç boyutlu ortamdaki varlıkların, belli bir görüş noktasına göre, iki boyutlu bir yüzeye gerçek görünüşleriyle aktarılması olarak tanımlayabiliriz. Göz ve beyin tarafından üç boyutluymuş gibi algılamamızı sağlayan araçların başında çizgi gelir. Çerçeve içinde yaratılan birkaç basit çizgi, iki boyutlu bir ortamda derinlik yaratılmasına neden olabilir. Çizginin görsel düzenlemede en çok kullanılan türleri, kıvrımlı çizgi, üçgenler, yatay, dikey, çapraz çizgiler, ufuk çizgisi, kaçış çizgileri şeklinde sıralanabilir.

Şekilde görülen güçlü çizgiler ve noktalar, izleyicinin dikkatini kendiliğinden, doğal olarak üzerine toplayan çizgi ve noktalardır.
Sinemacı, varlıkları önem sırasına göre dizerken bu çizgi ve noktalara dikkat etmek zorundadır. Düşey
çizgilerin devingenlik, canlılık; yatay çizgilerin durgunluk, dinginlik; köşegenlerin dengesizlik duygularını yansıttığı da
unutulmamalıdır (şekil N. Özön’ün Sinema Sanatına Giriş adlı kitabından alınmıştır.).

Gölge-ışık oyununda da karanlık ve aydınlığın derecelendirilmeleri sağlanarak derinlik algısı oluşturulmaktadır. Chiaroscuro aydınlatması olarak isimlendirilengölge-ışık oyunu aydınlık-karanlık zıtlığı demektir. “Sinema ve TV’de aydınlatmanın görsel öğe olarak önem taşıyan estetik boyutu, aydınlık (ışıklı) ve gölgeli (karanlık) alanların düzenlenmesinde ortaya çıkar... Chiaroscuro aydınlatmasında konunun belli yerleri aydınlatılırken, diğer yerler tümüyle karanlık kalmayacak şekilde göreli bir koyuluk içerir. Parlak ve koyu alanlar arasındaki geçişler yumuşaktır” (Vardar, 2006, s.53-54).

Görüntü düzenlemesi ise sinemacının elindeki gereci çerçevenin iki boyutlu yüzeyine belli bir anlayışla yerleştirmesidir. Bu yerleştirme sırasında dikkate alınması gereken konulardan birisi altın sayıya göre parçalara bölünerek elde edilen güçlü noktalardır. “Üçte bir kuralı” olarak da ifade edilebilecek bu kurala göre, çerçeve içinde vurgulanmak istenen figürler, altın sayı dikkate alınarak parçalara bölünen görüntü çerçevesinde güçlü yatay ve dikey çizgilerle, güçlü köşegenlerin kesiştiğinde ortaya çıkan güçlü noktalara yerleştirilmelidir.

Konunun çerçeve içinde kapladığı yere göre büyüklüklerinin değişmesiyle oluşan çekimler dizisine de çekim ölçeği denir. Farklı büyüklükler için kullanılan ifadelerde alınan ölçüt, insan vücududur. Konunun çerçeve içindeki boyunun değişmesi iki biçimde sağlanır. Bunlardan biri kamera ile konu arasındaki mesafedir, diğeri ise kameranın bulunduğu yer değiştirilmeden kullanılan merceğin odak uzunluğuna bağlı olarak yaşanan değişimdir. Çekim çeşitlerini ise ayrıntı çekim, baş çekim, omuz çekim, göğüs çekim, bel çekimi, diz çekimi, boy çekim, genel çekim ve uzak çekim şeklinde sıralayabiliriz.
Kameranın açısını, düzeyini, konu ile arasındaki mesafeyi belirleyerek birbirlerinden tamamen farklı pek çok görüntü düzenlemesi yapılabilir, ancak önemli olan çerçeve seçiminin gelişigüzel olmaması, bir anlam yaratmak için,bir mesaj vermek için düzenlenmiş olmasıdır. Belgesel film çekimlerinde de aynı şey geçerlidir.

I, II ve III

I, II ve III

I, II ve III

I, II ve III

I, II ve III

Belgesel filmi kurmaca filmden ayıran en temel noktalardan biri belgesel sinemada kurmaca sinemada kullanıldığı anlamda bir senaryo olmamasıdır. Belgesel film yapımında ise öncelikle yapılan ayrıntılı bir araştırmadır.

I, II ve III

I, II ve III

I, II ve III

I ve II