Mantarlar ve Mayalar

Hayvanların ve insanların deri, saç, kıl, tüy ve tırnaklarının keratinize kısımlarında hastalığa neden olan küf mantarlarına dermatofitler, oluşturdukları hastalıklara dermatofitoz denir. Dermatofitoz Mikrosporum, Trikofiton ve Epidermofiton cinslerindeki mantarlar tarafından oluşturulmaktadır. Mikrosporum ve Trikofiton insan ve hayvan patojenleri, Epidermofiton ise insan patojenidir.

Mikrosporum genusunda 15 tür bulunmaktadır. Microsporum canis, Microsporum gypseum, Microsporum nanum hayvanlardaki en önemli patojenik türleridir. Mikrosporum türleri Sabouraud dekstroz agar (SDA) veya kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli SDA veya maya ekstraktı + kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli Emmons’ SDA da aerobik koşullarda, oda ısısında (25°C) 10 günde ürer. Besiyerlerinde türe özgü koloniler oluştururlar. Ancak kolonilerin özellikleri çeşitli faktörlere (suş farklılığı, besiyeri özelliği, inkubasyon süresi, pasaj vs.) bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir.

Mikrosporum türlerinin coğrafik dağılımı türlere bağlı olarak farklılık gösterebilmektedir. M. canis, M. gypseum ve M. nanum dünyada yaygın olarak görülen türlerdir. M. canis köpek, kedi, bazen at, nadiren tavşanlarda, M. gypseum köpek, at, bazen kedilerde, M. nanum domuzlarda dermatofitozise neden olmaktadır. Zoonotik özellik gösterirler. M. gypseum ve M. nanum nadir olarak insanlara bulaşır. Genç, yaşlı, vitamin noksanlığı olan ve immun sistemi baskılanmış hayvanlar infeksiyona daha duyarlıdır. Hastalık daha ziyade kış aylarında, kalabalık ve hijyenik şartları bozuk ve rutubetli barınaklarda yaygındır. İnfeksiyonun bulaşması ya infekte konakçıyla temas ile direkt veya çevrede infekte keratinize materyalle temas ile indirekt tarzda olur. İnsanlar hastalığı genellikle kedi veya köpeklerden alırlar. İnfeksiyonun kaynağı çoğunlukla kedilerdir. M. gypseum ve M. nanum geofilik dermatofitler olduğu için toprakta fazlaca bulunur ve esas rezervuar topraktır. İnsan ve hayvanlar infeksiyonu buradan alırlar.

Materyaller, özellikle köpek ve kedilere ait olanlar, Wood lambası ile floresans yönünden incelenir. M. canis ve M. distortum ile infekte kıllar parlak floresans verir. Direkt mikroskopik inceleme için materyallerden % 10-20 KOH veya % 20 KOH + %36 dimetil sulfoksid (DMSO) şeklindeki solusyonlar ve/veya laktofenol pamuk mavisi (LFPM) ile preparatlar hazırlanılır. Preparatlar Mikrosporum türlerinin mikroskopik özellikleri yönünden incelenir. Kültür için materyalden SDA veya kloramfenikol (0.05 g/litre) + siklohekzimid (0.4 g/litre) ilaveli SDA veya maya ekstraktı (%2-4) + kloramfenikol (0.05 g/litre) + siklohekzimid (0.4 g/litre) ilaveli Emmons’ SDA (pH 6.9)’ a ekim yapılır ve ekim yapılan besiyerleri 25°C de 10 gün inkube edilir. İnkubasyon sonunda besiyerlerinde oluşan koloniler ve kolonilerden LFPM ile hazırlanan preparatlar Mikrosporum türlerinin koloni özellikleri ve mikroskopik özellikleri yönünden incelenir. Teşhisde ayrıca keratinolizis testi, selektif ve diferensiyel bir besiyeri olan dermatofit test medium (DTM) da üreme testi ve hayvan deneyleri (kobaylar ve tavşanlar için patojenik) yapılabilir.

Trikofiton genusunda 21 tür bulunmaktadır. Trichophyton verrucosum, Trichophyton mentagrophytes, Trichophyton equinum, Trichophyton gallinae hayvanlardaki en önemli patojenik türleridir. Trikofiton türleri antibiyotiksiz veya antibiyotikli SDA da üretilmektedir. Ancak bazı türlerin üretilebilmesi için besiyerine ihtiyaç duydukları özel üretme faktörlerinin ilavesi gereklidir. Örn; T.verrucosum, inositol ve tiamin, T. equinum nikotinik asit ilaveli (suplementli) besiyerlerinde üretilebilmektedir. Trichophyton agar 3, T. verrucosum için, Trichophyton agar 5, T. equinum için ihtiyaç duyulan maddeleri içeren besiyerleridir. Bir başka alternatif SDA modifikasyonu olan ve Emmons’ Sabouraud dekstroz agar + maya ekstraktı + kloramfenikol + siklohekzimid şeklinde hazırlanan besiyeridir. Bu besiyeri ihtiyaç duyulan maddelerin hepsini içerir ve tüm dermatofitlerin üretilebilmesi için uygundur. Besiyerlerinde aerobik koşullarda, oda ısısında (25°C) 2-4 hafta da ürer. Bazı türler (Örn; T. verrucosum) hem 25°C hemde 37°C de üreyebilmektedir.

T. verrucosum yavaş gelişen ortası kabarık, çok kıvrımlı, kadifemsi, önceleri beyaz, sonraları gri veya sarı renkte ve 5-15 mm çapında koloniler oluşturur. Kolonilerin arka yüzü genellikle deve tüyü renktedir. T. mentagrophytes yuvarlak, yassı, granüllü ve bazen kadifemsi krem, deve tüyü, taba renkte ve 30-40 mm çapında koloniler oluşturur. Kolonilerin arka yüzü deve tüyü, taba, koyu kahve renktedir. T. equinum önce beyaz ve tüysü, sonra deve tüyü renkte ve 15-35 mm çapında koloniler oluşturur. Bazı suşlar kadifemsi, ince granüllü veya yassı koloniler oluştururlar. Kolonilerin arka yüzü sarı, koyu kırmızı, kahverengi renktedir. T. gallinae önceleri düz, yuvarlak, ve beyaz daha sonra gül pembesi, kırmızı renkte ve 10-25 mm çapında koloniler oluşturur. Zamanla kolonilerin kenarları düzensiz bir şekil alır ve kadife gibi tüylü bir görünüm kazanır. Kolonilerin arka yüzü gül pembesi, karmin ve koyu kan rengindedir. Kolonilerden böğürtlen kırmızısı renginde salgılanan pigmenti besiyerine geçer ve besiyerini boyar ve sonraları bu koyu kırmızı bir renge dönüşür. 

Trikofiton türlerinin coğrafik dağılımı farklılık gösterebilmektedir. T. verrucosum, T. equinum, T. mentagrophytes, T. gallinae dünyada yaygın olarak görülen türlerdir. T. verrucosum sığırlarda, nadiren koyun, at, eşek, köpeklerde, T. equinum atlarda, nadiren köpeklerde, T. mentagrophytes köpek ve rodentlerde bazen kedi, at, sığır, nadiren domuzlarda, T. gallinae tavuk ve hindilerde, nadiren yabani kuşlar ve köpeklerde dermatofitoza neden olmaktadır. Zoonotik özellik gösterirler. Hastalık daha ziyade kış aylarında kalabalık ve hijyenik şartları bozuk ve rutubetli barınaklarda (ahır,kümes vs.) yaygındır. İnfeksiyonun bulaşması ya direkt veya indirekt yollarla olur. Atlarda infeksiyonun bulaşmasında mantarla bulaşık tımar takımları, koşum malzemesi,barınaklarda bulunan ve hayvanların kaşınmasına yardımcı olan direkler önemli rol oynar. İnsanlarda infeksiyon ya hasta insandan veya hayvanlardan bulaşmayla olur.

Direkt mikroskopik inceleme için materyallerden % 10-20 KOH veya % 20 KOH + %36 DMSO şeklindeki solusyon ve/veya LFPM solusyonu ile preparatlar hazırlanılır. Preparatlar Trikofiton türlerinin mikroskopik
özellikleri yönünden incelenir. Kültür için SDA veya kloramfenikol (0.05 g/litre) + siklohekzimid (0.4 g/litre) ilaveli SDA veya maya ekstraktı (%2-4) + kloramfenikol (0.05 g/litre) + siklohekzimid (0.4 g/litre) ilaveli Emmons’ SDA (pH 6.9)’a ekim yapılır ve ekim yapılan besiyerleri 25°C de 4 hafta ve T. verrucosum için ayrıca 37°C de 5 haftaya kadar inkube edilir. İnkubasyon sonunda besiyerlerinde oluşan koloniler ve kolonilerden LFPM ile hazırlanan preparatlar Trikofiton türlerinin koloni özellikleri ve mikroskopik özellikleri yönünden incelenir. Teşhiste ayrıca Wood lambası ile inceleme (birçok tür floresans vermez), Trichophyton agarlarda özel üretme faktörlerini saptama testi (T.verrucosum, inositol ve tiamin, T. equinum nikotinik asite ihtiyaç duyar), ısı tolerans testi (T. verrucosum 37°C de iyi ürer), Christensen urea agar da üreaz testi, keratinolizis testi ve DTM de üreme testi ve hayvan deneyleri (kobaylar için patojenik) yapılabilir.

Aspergillus türleri SDA veya kloramfenikol ilaveli SDA da, aerobik ortamda 37°C de 2-5 günde ürerler. Bu türler siklohekzimide duyarlıdır. A. fumigatus termotolerant özellik gösterir, 20°C-50°C arasında üreyebilir. A. fumigatus besiyerlerinde başlangıçta tüysü beyaz, sonraları dar beyaz periferli kadifemsi veya granüler, mavimsi yeşil renkte koloniler oluşturur. Eski kültürlerde duman rengi veya gri renktedir. Koloninin arka yüzü ise beyaz, solgun sarı veya açık taba rengindedir. Kültürlerden hazırlanan preparatların mikroskopik incelemesinde septumlu hifalara (3-6 μm) ve taban hücrelerinin birinden çıkan konidioforlara rastlanır. Konidioforun uç kısmında balon şeklinde vezikül ve bunun üstünde sterigmatalar ve bunlara birleşmiş, tesbih gibi sıralanmış sporlar (konidia) yer alırlar. Konidialar oval veya yuvarlak şekilli ve pürüzlü yüzeye sahiptir. Lezyonlu materyallerden yapılan direkt mikroskopik incelemede genellikle konidialara ve az olarak da konidiofor ve miselyal elementlere rastlanır. Aspergillus cinsi mantarlar monomorfik (monofazik) bir özellik gösterdiğinden gerek dokularda ve gerekse kültürlerde aynı formlara rastlanır.

Aspergillus türleri doğada yaygın olarak görülür ve aynı zamanda sık karşılaşılan laboratuar kontaminantıdır. Aspergillus infeksiyonlarına en fazla kanatlılarda, özellikle gençlerde daha az olarak da sığır, koyun, keçi, at, domuz, kedi, köpek vs hayvanlarda rastlanmıştır. İnfeksiyon hayvandan hayvana veya insana bulaşmaz. Aspergillus sporlarına toprakta, çürümüş veya çürümekte olan ot, yem, saman veya gıdalarda çok fazla rastlanır ve özellikle öyle yerlerde beslenen ve eşinen kanatlılar mantar sporlarını solunum yolu ile alırlar.Solunum yolu ile vücuda giren sporlar özellikle akciğerlerde hastalık oluşturur. Hastalığın çıkışında, predispoze faktörlerin önemli etkisi vardır.

Direkt mikroskopik inceleme için materyallerden %10 KOH veya LFPM solusyonları ile preparatlar hazırlanır. Preparatlar A. fumigatus’un mikroskopik özellikleri yönünden incelenir. Aspergillus türleri kontaminat olarak yaygın bulunduğu için materyallerde mikolojik incelemeye paralel olarak histopatolojik inceleme de önerilir. Histopatolojik incelemede kesitler çeşitli özel boyalar ile (periodik asit-Schiff (PAS) vs.) boyanarak mantar elementleri aranır. Kültür için marazi maddelerden SDA veya kloramfenikol (0.05g/l) ilaveli SDA’a ekim yapıldıktan sonra petri kutuları aerobik koşullarda 37°C, 2-5 gün inkube edilirler. İnkubasyon sonunda oluşan koloniler ve kolonilerden LFPM ile hazırlanan preparatlar, A. fumigatus’un koloni özellikleri ve mikroskopik özellikleri yönünden incelenir. Teşhiste koloni ve mikroskopik özellikleri (özellikle konidiofor, vezikül, sterigmata, konidial zincirler vs.) dikkate alınır ayrıca, ısı tolerans testi (A. fumigatus 45°C de üreyebilir) ve hayvan deneyleri (kobaylar ve tavşanlar için patojenik) yapılabilir.

Blastomyces dermatitidis aerobik ortamda oda ısısında (25°C) SDA veya kloramfenikol (siklohekzimide duyarlı) ilaveli SDA da ve 37°C de %5 kan + %1 sistein ilaveli Beyin kalp infuzyon agar (Brain heart infusion agar BHIA) veya %5 kan + %1 sistein + kloramfenikol ilaveli BHIA da 2-4 haftada ürer. B. dermatitidis dimorfik özellik gösterir. Oda ısısında (25°C) miselyal ve 37°C de ise maya benzeri formda bir üreme görülür. SDA besiyerlerinde 25°C de önceleri küçük, beyaz, pamuksu, grimsi-krem, daha sonra taba-kahverengi ve koyu kahverengi renkli koloniler oluşur. BHIA besiyerlerinde 37°C de kabarık, kırışık, yumuşak ve önceleri krem-taba ve daha sonra kahverengi renkli koloniler oluşur. Vücut ısısı 37°C olduğundan vücutta veya patolojik materyallerde maya benzeri formlara rastlanır.

Oda ısısında (25°C) üretilen kültürlerden hazırlanan preparatların mikroskopik incelemesinde septumlu hifalar, kısa konidioforlar, oval, armuda benzeyen veya yumurtamsı biçimde tek hücreli küçük konidiumlar (2-3 μm çapında) görülür (Şekil 10. 4a). Eski kültürlerde ise kalın cidarlı klamidosporlara (18 μm çapında) rastlanabilir. B. dermatitidis gerek kültürlerde (37°C) ve gerekse dokularda aynı şekilde görülür. Etüv ısısında (37°C) üretilen kültürlerden hazırlanan preparatların mikroskopik incelemesinde büyük (8-10 μm çapında), yuvarlak veya oval, kalın duvarlı ve geniş taban ile ana hücreye bağlanan tek tomurcuklu maya hücreleri görülür. Sitoplazmik granülasyon coğu kez belirgindir. B. dermatitidis köpekler ve insanlarda primer olarak akciğerlerde sekonder olarak deri ve diğer organlarda lezyonlara neden olur. Diğer hayvanlarda infeksiyon nadirdir.

B. dermatitidis dünyada yaygındır, özellikle nemli topraklarda, ağaçlık alanlarda görülmektedir. İnfeksiyona en fazla köpekler duyarlıdır. Nadiren atlarda rastlanmaktadır. Etken uygun doğa koşullarında toprakta ürer ve sporları soluk havası ile alınır. Bu nedenle akciğer lezyonlarına fazlaca tesadüf edilir. İnfeksiyon bir hayvandan diğerine veya insana bulaşmaz. Her konak infeksiyon etkenini bizzat kendisi dışarıdan alır ve hastalanır. Derideki yaralardan giren etkenin yerleşerek ve üreyerek hastalık oluşturabileceği açıklanmışsada deri blastomikozu daha ziyade hematojen yolla yayılarak meydana gelmektedir.

Histoplasma capsulatum aerobik ortamda 25°C de SDA veya kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli SDA da ve 37°C de %5 kan + %1 sistein ilaveli BHIA veya %5 kan + %1 sistein + kloramfenikol+ siklohekzimid ilaveli BHIA da 2-4 haftada ürer. H. capsulatum dimorfik özellik gösterir. Oda ısısında (25°C) miselyal ve 37°C de ise maya benzeri formda bir üreme görülür. SDA besiyerlerinde 25°C de önceleri pamuksu, beyaz-krem, daha sonra gri, taba-kahverengi renkli koloniler oluşur. BHIA da 37°C de düzgün, yumuşak ve kabarık, önceleri beyaz, krem-taba ve daha sonra kahverengi koloniler oluşur. Vücut ısısı 37°C olduğundan vücutta veya patolojik materyal içinde maya benzeri formlara rastlanır.

H. capsulatum bazı bölgelerde yerleşik olarak bulunur ve endemik hastalık oluşturur. Toprakta, özellikle yarasaların ve kuşların (sığırcıkların ve güvercinlerin) dışkısını içeren topraklarda yoğun konsantrasyonda bulunmaktadır. Bu hayvanların bulundukları yerler insan ve hayvanlar için rezervuar görevi yaparlar. İnfeksiyon, toprağı kazma, koklama ve iz sürme alışkanlıkları, dolayısıyla toprakla yakın temasının fazla olması nedeniyle köpeklerde yaygındır. Ayrıca kedi, at, koyun ve domuzlarda da bazen görülmektedir. H. capsulatum bir hayvandan hayvana veya insana bulaşmaz. İnfeksiyon ekzojen özelliktedir, genellikle solunum (inhalasyon) ile, daha az sıklıkla sindirim yolu ile bulaşır.

Geofilik mantar olan C. immitis’in sporları (artrosporlar) toprakta yaygın olarak bulunur. İnfeksiyon daha ziyade köpek, sığır, at, kedi, domuz ve koyunlarda görülür. Kuru ve rüzgarlı havalarda tozla birlikte veya yalnız olarak havaya karışan sporlar soluk havasıyla alınırlar ve akciğerlere lokalize olurlar. İnfeksiyon bir hayvandan diğerine veya insana bulaşmaz. Mantarın toprak üzerinde üremesinde toprağın kimyasal yapısının ve rutubetinin etkisi fazladır. Derideki portantrelerden infeksiyona yakalanma olasılığı çok nadirdir. Sindirim yolu ile hastalanmalara rastlanmamıştır.

Candida albicans aerobik ortamda 37°C de kanlı agar veya SDA ve kloramfenikol ilaveli SDA da 1-5 günde genellikle kirli beyaz veya krem rengi mukoid ve üzerleri düzgün oldukça konveks, sonraları kırışık tipik olarak mayamsı kokulu 2-4 mm çapında koloniler oluşturur. Kültürlerden hazırlanan preparatların mikroskopik incelemesinde genç kültürlerde ince duvarlı, oval veya yuvarlak tomurcuklu hücreler (3.5 6.0 μm çapında) görülür. Bazı özel besiyerlerinde (chlamydospore agar, cornmeal (mısır unlu) tween 80 agar) 37°C de, kalın duvarlı klamidosporlar, blastosporlar ve psödohifalar oluşabilir. Dokularda ve kültürlerde aerasyonun az olduğu durumlarda 3-6 μm çapında oval, yuvarlak,tomurcuklu hücreler (blastokonidium veya blastospor) ve psödohifalar halinde görülürler.

C. neoformans dünyada yaygın bir dağılım gösterir. Hayvanlarda ve insanlarda klinik vakalardan izole edilen birçok suş C. neoformans var. neoformans’ dır. Bu variyetenin rezervuarı, kuşların (özellikle güvercinlerin) dışkısı ile kontamine olmuş topraktır. Güvercin dışkıları yüksek oranda kreatinin içermektedir. Kreatinin C. neoformans tarafından kullanılabilir, fakat birçok diğer mikroorganizmayı inhibe
eder. C. neoformans güvercin dışkıları ve yuvalarında yüksek konsantrasyonlara ulaşır.Uygun çevresel koşullarda bir yıldan daha fazla güvercin dışkısında yaşayabilir. C. neoformans var. gatti ise tropikal ve subtropikal bölgelerde görülür. İnsanlarda meningitis vakalarında rastlanmıştır. Kedi, köpek, koala, lamalarda nadir olarak hastalığa sebep olmaktadır. C. neoformans var. neoformans ile infeksiyona en sık köpek ve kedilerde rastlanmaktadır. Hayvandan hayvana veya insana bulaşma görülmemektedir, ancak infekte materyal ile temastan kaçınılmalıdır. İnfeksiyonlar ekzojendir ve genellikle solunum yolu ile bulaşmaktadır. Primer odaklar genellikle solunum sistemindedir, akciğere lokalize olan etken daha sonra diğer organlara yayılabilir. Deri yolu ile ve meme başı kanalı ile de vücuda girebilir.

M. pachydermatis hayvanların ve insanların derisinde özellikle sebaseöz bezler bakımından zengin alanlarda kommensal olarak bulunur. Köpeklerin anal bölge, dış kulak kanalı, ağız ve interdigital derisinde kolonize olmaktadır. Otobur memelilerde kulak infeksiyonlarından da izole edilmiştir. Köpeklerde hastalığın oluşması predispoze faktörler ile ilişkili olabilir.