VETERİNER LABORATUVAR TEKNİKLERİ VE PRENSİPLERİ

Klinik kimya laboratuvarlarının, acil ve spesifik analiz ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmış mühendislik harikası ilk otoanalizör 1957 yılında ortaya konmuştur. Leonard T. Skeggs, 1948 yılında Western Reserve Üniversitesinde doktorasını tamamlamış ve Veterans Hastanesi Klinik Kimya Laboratuvarı yöneticiliğine atanmıştır. Skeggs, laboratuvarda hata yaptırmaya eğilimli; tekrarlayan ve manuel yapılan işlem basamakları için çözüm aramaya başlar. Artan iş yükü, yetersiz eleman sayısı nedeniyle sürekli zorluklar ortaya çıkmaktadır. Hedefi; teknisyen müdahalesi olmaksızın, kan analizini baştan sona yapabilecek bir cihaz ortaya koymaktır. Evinin bodrumunda çalışarak, sıralı sürekli akım analiz yapan bir cihaz geliştirir.

İlk otoanalizörde, sürekli akıma ek olarak cihazın eşsiz üç özelliği bulunmaktaydı:

Sisteme ise modülünün eklenmesi hem analiz çeşitliliğini artırmakta, hem de birim zamanda yapılan test sayısını artırmaktadır.

Yığındaki her örneğin, bir tek devamlı akış sisteminden geçmesi ve diğerleriyle aynı sabit hız ve analitik reaksiyona tabi tutulması olayı sürekli akım analizi (continuous-flow analysis) adını almaktadır. Ayrı çok kanallı analiz (discretionary multiple-channel analysis), işlem ünitesine örneğe özgü komutun verilmesiyle, yığındaki örnekler için sırasıyla bir veya daha çok işlem yapılmasıdır. Tek kanal analiz (single channel analysis; single test), her örneğin bir işleme tabi tutulduğu ve böylece sonuçların tek bir test türü yönünden gerçekleştirildiği analiz türüdür. Sıralı analiz (sequential analysis) de, yığındaki her örnek birbiri ardına dizilerek analize tabi tutulur ve sonuçlar örneklerin veriliş sırasıyla alınır. Çok kanallı analiz (multiple channel analysis; multi test analysis) ise her örneğin, birçok analitik işleme tabi tutulması ve sonuç olarak bir örnekten grup halinde test sonuçlarının elde edildiği analiz şeklidir. Tüm örneklerin aynı anda, paralel tarzda bir seri analitik işlemden geçirilmesi ile yapılan analiz şekli paralel analiz (parallel analysis) olarak tanımlanır. Rastgele erişimli analizde (random access analysis), işletim sistemine verilen komut aracılığıyla örneklerin yerleştiriliş sırasından bağımsız ya da bağımlı olarak analizler yapılabilmektedir.

Otoanalizörlerle ilgili bazı temel kavramların bilinmesi gerekir. Bir analitik çalışma sırasında veya oturumunda birçok örneğin işlenmesine yığın analizi (batch analysis) denir.

Kısaca anlatılmak istenirse; örnek, hava kabarcıkları vasıtasıyla parçalara bölünmekte, bölünmüş örnekler ayrı ayrı inkubasyon ve tespit modüllerinden geçmektedir. Örnekler ve reaktifler, bir pompa aracılığıyla sistem içerisinde ilerletilmekte, tepkime camdan yapılmış sıkı bir sarmalın içerisinde gerçekleşmektedir. Hava kabarcığı örneği hem parçalara bölmekte hem de geçtiği kanalın temizliğini sağlamaktadır. Reaktifler belirlenmiş sürelerde eklenmekte ve karışım en son olarak uygun ölçümlerin (endpoint) yapılacağı modülden geçmektedir. Otoanalizörlerin öncüsü tek-kanallı, sürekli akım yığın analizörü olup, tek bir analiz açısından 40-60 örneğin sonucu bir saat içinde alınmaktaydı. Bu tip analizörlerin ikinci ve üçüncü nesillerinde, aynı örnekten birçok test yapmak ve saatte bine yakın analiz sonucunu almak mümkün olmuştur. Bu cihazlarda test seçmek mümkün olmamakta ve isteğe bağlı olamaksızın cihazda tanımlanmış tüm testler bütün örnekler üzerine gerçekleştirilmektedir.

Bir total laboratuvar otomasyon sistemin maliyetinin 1-3 milyon dolar arasında değişebileceği öngörülmektedir. Burada laboratuvarın iş yükünün önemi ortaya çıkmaktadır. Yapılan bir çalışmada; laboratuvarın total laboratuvar otomasyona uygun olduğunu düşünebilmek için günde 2500 ve üzerinde örneğin gelmesi ve 2 milyon üzerinde test yapılmasının gerekli olduğu bildirilmiştir.

Preanalitik sistemlerin hız kısıtlayıcı basamağı genellikle santrifüj ve sekonder tüplere aktarma sisteminin kapasitesidir. Modüler sistemlerin esnekliği mevcuttur ve başka bir santrifüjün eklenmesine izin verir. Bazı modüler sistemlerin örnekleri depolama ve tıbbi atık işlemlerini gerçekleştirme kapasitesi de vardır. Modüler-entegre sistemlere çeşitli basamakları eklemek ya da çıkartmak mümkündür.

Laboratuvardaki sürecin otomasyonunu gerektirme nedeni, öncelikle pratik zorlamalardır. Günlük iş yükünün artmasıyla birlikte, personel sayısında da yeterli artışın olmadığı durumlarda, laboratuvar personeli üzerinde bir baskı oluşur. Bu baskıyı yok etmenin akla gelen ilk yolu, doğrudan personelin katıldığı laboratuvar işlerine, personelin zorunlu katılma oranını azaltmaktır. Bunun için; labortuvar otomasyonu ve laboratuvardaki cihazların dışında, tamamlanan ve çoğunlukla tekrarlanan prototip eylemlerden oluşan işleri, otomatik olarak tamamlayacak ve bu tekrarlayan işlerle birlikte oluşan veri akışını otomatik olarak sağlayacak sistemlerin geliştirilmesi gerekir. Bu otomatik sistemlerin geliştirilmesi, aynı zamanda teknisyen zamanının daha verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayacaktır. LIS’in olmadığı bir laboratuvarda, çalışana bağlı problemlerin başında teknisyenlerin klavye başında geçirdikleri zamanın uzunluğu gelmektedir. Bir teknisyenin günlük mesaisinin yaklaşık % 30-40’ını, yapılacak testlerle ilgili bilgilerin testin çalışılacağı cihaza girilmesi almaktadır. Eğer hastadan birden fazla kan veya diğer örnek gelmişse ve/veya farklı cihazlarla çalışılması gereken testler varsa; teknisyen her cihaz başında ayrı bir defa hastanın kimlik bilgilerini girmesi gerekir. Üstelik cihazlar genellikle yeterince hızlı olduğu için, kimlik bilgilerinin girilmesi, test sonuçlarının rapor edilmesinde hız kısıtlayıcı basamak olmakta ve bu nedenle rapor verme süreleri uzamaktadır. LIS tek başına bu problemlerin çoğunu engeller ve ortadan kaldırır. Bilgisayar ortamına girilen bilgiler elektronik olarak LIS’e aktarıldığında ve eksik bilgi durumunda işlem yapmaması sağlandığında bu tür problemler ortadan kalkar. Ayrıca barkod sistemi ile etiketleme yapılıyorsa bu tür hata oranı sıfıra inecektir. Hastanın hastaneye kabulü, klinikler arası transferi veya taburcu olmasının izlenmesi oldukça önemlidir. Tek başına LIS ile bunu sağlamak çok zordur. Ancak HIS yardımı ile hastanın izlenmesi gerçekleştirilebilir. Hasta transferleri istem formlarında belirtilirse LIS ile takip de olası hale gelir. LIS ile otoanalizörler arasında iki yönlü bağlantı kurulduğunda, hem bilgilerin otoanalizöre aktarılması sağlanır, hem de analizörden çıkan sonuçlar hemen bilgisayar ekranından izlenir. Bilgisayar ortamında saklanan bilgiler ve bu bilgilere istenildiği zaman kolayca ulaşılması sonucunda laboratuvar idaresini kolaylaştırıcı birçok istatistiksel testler yapılabilir. Hangi testin yılda kaç kez istendiği, acil/rutin, poliklinik/klinik istem sayıları belirlenerek laboratuvar içinde gerekli organizasyonların yapılması ve cihaz desteği gereken durumlarda ilaveveya daha yüksek test kapasiteli başka cihazlarla değişiklik yapılması sağlanabilir. LIS ile laboratuvar elemanlarının çalışması ve yapılan hataların kaynağının izlenebilmesi de mümkündür. Laboratuvarda çalışan kişiler, sisteme erişim kod numaraları üzerinden izlenebilir. Kontrol sonuçları ekrandan izlenerek daha hızlı karar verme sağlanabilir. Kalite kontrolünün sürekli gerçekleştirilebilmesi ve kalite güvencesinin sağlanmasında önemli rol oynar. Hata kaynaklarının saptanması hızlı ve kolay bir şekilde sağlanabilir.