VERGİ YARGILAMASI HUKUKU

Bir sübjektif hakkın mahkemeler aracılığıyla ileri sürülmesi yetkisine dava hakkı denilmektedir. Fakat dava hakkı, asıl haktan ayrı bir hak değildir. Bu nedenle dava hakkı, yalnız başına başkasına devredilemez; ancak, asıl hak ile devredilebilir. Dava hakkı, kural
olarak hakkın sahibine aittir. Fakat, bazı hâllerde, dava hakkı, hak sahibinden başka kimselere de tanınmaktadır.

Dava hakkı, Anayasa ile teminat altına alınmaktadır. “Herkes, meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile âdil yargılanma hakkına sahiptir” (Any. m. 36/I).

Dava hakkı, hukukî yarar ile sınırlıdır. Başka bir deyişle, mahkemenin bir davanın esası hakkında yargılama yapabilmesi için, davacının dava açmakta hukukî yararının bulunması gerekir.

Tarh aşamasına ilişkin uyuşmazlıklar, matrahın belirlenmesi, muafiyet ve istisna hükümlerinin uygulanması, vergilendirme işlemlerinin ilgiliye tebliği gibi hususlarda ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda,
• verginin ikmalen, re’sen ya da idarece tarh edilmesi;
• vergi dairesince ceza kesilmesi;
• takdir ve tadilat komisyonu kararlarına dayanarak vergi salınması;
• tevkif yoluyla vergi alınması
hâllerinde vergi davası açılabilmektedir. Ancak, vergi davası açabilmesi için verginin tarh edilmiş, cezanın kesilmiş, tadilat ve takdir komisyonu kararlarının tebliğ edilmiş olması; tevkifat yoluyla alınan vergilerde ise, istihkak sahiplerine ödemenin yapılmış ve ödemeyi yapan tarafından verginin kesilmiş olması gerekmektedir (VUK.m.378).

Tahsil aşamasında ise,
• teminat istenilmesi,
• tahakkuka ve/ya da ihtiyatî tahakkuka dayanan ihtiyatî haciz uygulanması,
• ödeme emri tebliğ edilmesi,
• haciz uygulanması ve/ya da malların paraya çevrilmesi,
• tecil ve/ya da terkin taleplerinin reddedilmesi
işlemlerine karşı dava açılması mümkündür.

Türk hukuk sistemi içinde vergi uyuşmazlıklarına idarî yargıda bakılmakta ve idarî dava türleri içinde sonuca ulaşılması kabul edilmektedir. İdari Yargılama Usûlü Kanunu’nda idarî dava türleri;

• idarî işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduğu gerekçesiyle iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan iptal davaları ile
• idarî eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar tarafından açılan tam yargı davaları
olarak belirtilmektedir (İYUK.m.2/1,a,b).

İptal davalarında, yargısal denetimin konusunu idarî işlem oluşturmaktadır. Bu nedenle yargılama sonunda bir hakkın yerine getirilmesi ya da yükümlülüğün ifasının sağlanması değil, idarî işlemin hukuka uygun olup olmadığının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Nitekim, iptal davalarında, şahsa özgü (kişisel) menfaatleri ihlâl edilenlerce, idarenin bir işleminin iptali talebi söz konusu iken tam yargı davalarında idarî bir işlemin veya eylemin ya da idarî sözleşmenin yerine getirilmesi ya da getirilmemesi nedeniyle zarara uğrayanların bu zararlarının tazmini talep edilmektedir. İptal davalarında, idarenin kusurunun olup olmadığı değil, işlemin hukuka uygun olup olmadığı araştırılmaktadır. Tam yargı davalarında ise, hukuka aykırı eylem ve/ya da işlem yaptığı ileriye sürülen idarî makam yargılanmaktadır.

Bir sübjektif hakkı ihlâl ettiği veya tehlikeye soktuğu veya haksız bir talepte bulunduğu gerekçesiyle kendisine karşı hukukî korunma talep edilen kişiye davalı adı verilir.

Vergi dairesi başkanlıkları ile vergi daireleri dava açabileceği gibi, il özel idareleri ve belediyeler de dava açabilmektedir. Ancak, vergi dairesi başkanlıkları ile vergi daireleri, Hazine ve Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığınca belirlenen tutarları aşan davalarda Gelir İdaresi Başkanlığının (il özel idareleri ile belediyeler, valilerin) muvafakatini almadan vergi mahkemesi kararları aleyhine temyiz yoluna gidemezler (VUK.m.377/IV).

Vergi hukukunda vekil aracılığıyla temsil anlamında vekâlet ile vergi yargılaması hukukunda vekâlet birbirinden farklıdır. Vergi hukukunda vergi ödevlisini temsil etmek için hukukçu ve/ya da avukat olmak gerekli değildir. Başka bir deyişle, vergi hukukuna ilişkin işlemlerde birine vekil olabilmek için avukat olma şartı bulunmamaktadır. Vekil olacak kişinin avukat olma şartı sadece ve yalnızca ilgilinin vergi yargısı organları önünde temsil edilmesi hâlinde aranmaktadır. Bu bağlamda, vergi ödevlisi adına tebligat kabul edilmesi, uzlaşmaya başvurulması, hataların düzeltilmesi, iade, mahsup ve takas başvurusunda bulunma, beyanname verme gibi yargı yoluna başvurma anlamına gelmeyen tüm idarî/vergilendirme işlemlerin(in) yapılmasında vekil olmak için avukat olmak gerekmemektedir.

Vergi yargılaması hukukunda, avukat olmayan vekil tarafından dava açılması, ilk incelemede dikkate alınması gereken bir husustur. Şirketler ve/ya da ferdî işletmeler ya şirketi/işletmeyi temsile yetkili olmayan bir çalışanları ve/ya da meslek mensupları aracılığıyla dava açma yoluna gidebilmektedir. Oysa, davanın ya işlemin muhatabı olan gerçek kişinin ve/ya da tüzel kişinin temsilcisi tarafından bizzat ya da avukat olan vekili tarafından açılması gerekmektedir. Davanın, dava açma ehliyeti olan kişinin avukat olmayan vekili tarafından açılması hâlinde, otuz gün içinde bizzat veya avukat aracılığıyla dava açılmak üzere dilekçenin reddine karar verilmesi gerekir (İYUK.m.15-1-d).

Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak bakması gereken davalar, Danıştay Kanunu’nun 24’üncü maddesinde düzenlenmektedir. Vergi uyuşmazlıkları bakımından Danıştay, ilk derece mahkemesi olarak;
• Cumhurbaşkanlığı Kararlarına,
• Cumhurbaşkanlığı ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek
kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak düzenleyici işlemlere,
• Birden çok vergi mahkemesinin yetki alanına giren işlere,
karşı açılacak iptal ve tam yargı davalarını karara bağlamakla görevlidir.

Kendisine dava açılan vergi mahkemesi şayet hem kendisini görevsiz hem de uyuşmazlığı idarî yargının alanı dışında görürse, davayı görev yönünden reddeder (İYUK.m.15/1,a). Davanın görevli mahkemede tekrar açılması gerekir. Davanın görev yönünden reddine ilişkin kararlar nihaî karar olmasına karşılık, görevsizlik talebinin reddine ilişkin kararlar ara kararı niteliğindedir. Bu itibarla, görev itirazının reddine ilişkin karar, ancak nihaî kararla birlikte istinaf/temyiz konusu yapılabilmektedir.

Vergi, resim, harç gibi kamu gelirlerine ve gümrük vergilerine ilişkin vergilendirme işlemlerinden kaynaklanan uyuşmazlıklar vergi davasının konusunu oluşturmaktadır. Başka bir deyişle, Vergi Usul Kanunu ve Gümrük Kanunu hükümlerinin uygulanmasından kaynaklanan uyuşmazlıklar vergi davasına konu olmaktadır. Vergi davası, tarh-tahakkuk aşamasında açılabileceği gibi tahsil aşamasında da açılabilmektedir. Ayrıca, kamu alacaklarının güvence önlemlerinin uygulanmasından kaynaklanan uyuşmazlıklar için de vergi davası açılması mümkündür.

Vergi kabahatlerinin tesbiti ve bunlara ilişkin cezaların uygulanması da yine vergi idaresi ile vergi ödevlisi arasında bazı uyuşmazlıkların ortaya çıkmasına kaynaklık etmektedir. Ancak, hürriyeti bağlayıcı cezayı gerektiren bir vergi suçu için açılacak davaya bakmakla görevli yargı organı ceza mahkemesidir.