VERGİ YARGILAMASI HUKUKU

İdari yargıda/vergi yargısında en üst düzey yargı organı olarak Danıştay görev yapmaktadır. Danıştay, dokuzu dava, biri idari daire olmak üzere, on daireden oluşmaktadır. Dokuz dava dairesinden dördü vergi davalarına ilişkin olarak Bölge İdare Mahkemelerinin istinaf incelemesi sonucunda verdiği kararlar hakkında yapılan temyiz başvurularını incelemek ve karara bağlamakla görevlidir. Danıştay’ın dava daireleri dışında, Vergi Dava Daireleri Kurulu ile İçtihatları Birleştirme Kurulu, vergi uyuşmazlıklarının çözümü ve vergi hukukunun geliş(tiril)mesi açısından özellikle önemli rol oynamaktadır. Cevabımız B seçeneğidir.

Ülkemizde, vergi uyuşmazlıklarının çözüm yolları anlamına gelen Malî Muhakeme, Malî Yargı, Malî Kaza, Vergi Muhakemesi, Vergi Kazası, Vergi Yargı, Vergi Yargısı, Vergi Yargılama, Vergi Yargılaması gibi terimler kullanılmaktadır. Ancak daha sık kullanılan terimler Malî Yargı ve Vergi Yargısı’dır. Fakat bu iki terim eş anlamlı değildir. Çünkü, dayandıkları hukuk alanları farklıdır. Bu, Malî Hukuk ile Vergi Hukuku’nun düzenledikleri alanların farklılığından kaynaklanmaktadır

Vergi hukuku, devletin akçalı ilişkilerinin önemli bir bölümünü kapsayan vergilendirme işlemlerinin belli kurallar çerçevesinde gerçekleştirilmesini amaçlayan bir hukuk dalıdır. Başka bir deyişle, vergi hukuku, devletin ve diğer kamu idarelerinin cebre dayanan gelir elde etme faaliyetlerini düzenleyen hukuk kurallarını inceleyen bir hukuk dalıdır. Bu itibarla vergi hukuku, kamu gelirlerinin sadece cebre dayanan kısmı ile ilgili bulunmakta ve malî hukukun da bir dalını oluşturmaktadır.

Malî yargı, geniş anlamıyla devletin gelir elde etmesi ve harcamalarda bulunmasından doğan uyuşmazlıkların çözümünü; vergi yargısı ise, sadece kamu gelirlerinden vergilere ilişkin uyuşmazlıkları konu edinmektedir.

Vergi yargısı organlarının önlerine getirilen uyuşmazlıklar hakkında verdikleri kararlarla uyuşmazlıkların sona erdirilmesine vergi yargılaması hukukunun uyuşmazlıkları sona erdirme işlevi denilmektedir.

Verilen ifade menfaatler dengesini kurma işlevi ile yakından ilgilidir.  Vergi yargısı organları, vergi uyuşmazlıklarını hukukîlik-kanunîlik denetimi çerçevesinde kamu menfaati ile kişi menfaatinin sentezini yapmak suretiyle çözmelidir. Vergi yargısı organları, özellikle denetim mahkemesi olarak Danıştay, bunu yaparken mükellef lehine karar verdiğinde mükellefçi olmadığı gibi, hazine lehine (mükellef aleyhine) karar verdiğinde de hazineci sayılmamalıdır.

Vergi yargısı içtihat ve yorum yoluyla vergi hukukunun gelişmesini sağlamaktadır. Özellikle yetersiz vergi kanunlarının sürekli değişen ve gelişen iktisadî olaylara uyumsuzluğunu gidermede içtihatların yadsınamaz bir yeri ve önemi vardır. Vergi yargılaması hukukunun içtihat yaratma işlevi, vergi kanunlarını doğru ve tutarlı yorumlamak ve böylece vergi uygulamasına yön vermek suretiyle gerçekleşmektedir.

Vergi yargılaması hukukunun bir diğer işlevi de hukukî güvenliği sağlamaktır. Bu işlev, hem hukuka güveni hem de hukukî güvenliği sağlama anlamına gelmektedir. Hukukî güvenlik, herkesin bağlı olacağı hukuk kurallarını önceden bilmesi, tutum ve davranışlarını buna göre düzenlemesi demektir.

BİMK m.2 f. 1 gereği, vergi uyuşmazlıklarında ilk derece mahkemesi olan vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafî durumları ve iş hacmi gözönünde tutularak, Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tesbit olunur.

Bölge idare mahkemeleri istinaf mercii olarak vergi mahkemelerinin kararlarının kanun yolu denetimini yapmakla görevlidir. Bölge idare mahkemelerinin İdari Yargılama Usûlü Kanunu’nun 46’ncı maddesine göre temyize açık olmayan kararları kesindir

Cevaplarda verilen kanunlar, içtihat ve doktrin vergi yargılaması hukukunun kaynaklarındandır. Ancak yabancı ülke mevzuatı Türk hukuku açısından kaynak değildir.

Yargı (yargılama faaliyeti), biri organik ve şeklî, diğeri maddî anlamda olmak üzere, iki açıdan tanımlanmaktadır. Organik ve şeklî anlamda yargı, mahkemelerin yaptıkları tüm iş ve işlemleri kapsamaktadır. Organik ve şeklî anlamdaki yargı tanımının ölçüsü, faaliyette bulunan makamdır. Böyle bir tanımın, yargı kavramını aydınlatmak için yeterli olmadığı açıktır. Çünkü, mahkemelerin her türlü faaliyeti yargılama faaliyeti değildir; mahkemelerin kalem (yazı) işlerinin yürütülmesi ve personelin yönetimi gibi idarî faaliyetleri de vardır. Ancak, organik ve şeklî tanımın başlıca faydası, çoğunlukla yargılama faaliyetinin başlangıcını haber verebilmesidir.

Bir mahkemenin faaliyetinin gerçekten yargılama olup olmadığını anlayabilmek için, yargının maddî anlamdaki tanımına bakmak gerekir. Maddî anlamda yargı, objektif hukukun, bağımsız hâkimler (mahkemeler) tarafından belli bir olaya uygulanmasıdır. Başka bir deyişle, maddî anlamda yargı, tarafsız bir mahkeme-hâkim tarafından, yargılama faaliyeti sonunda haklı olan taraf lehine verilen karardır (hükümdür). Bu karar kesinleşince, kesin hüküm niteliği kazanmaktadır. Bu bağlamda, bir davanın görülmesi ve karara bağlanması maddî anlamda bir yargılama faaliyettir. Maddî anlamda yargı, geniş anlamda yargılama fonksiyonu ve faaliyeti yanında, bu faaliyet sonunda ulaşılan kararı da kapsamaktadır. Bu kararın, taraflara eşit davranılması için önceden düzenlenmiş birtakım usûl kurallarına uyularak verilmesi hâlinde, bu faaliyet bir yargılama işlemi oluşturmaktadır.

Bu bağlamda I, III ve V numaralı seçeneklerde maddi anlamda yargıdan bahsedilmektedir.

Malî yargı, devletin ve diğer kamu idarelerinin gelir, gider, borçlanma, devlet mallarının yönetimi gibi malî hukukun konusuna giren tüm malî işlemlere ilişkin uyuşmazlıkların çözümlenmesini ve bu faaliyeti gerçekleştiren yargı kuruluşlarını içermektedir. Başka bir deyişle, malî yargı, geniş anlamıyla devletin gelir elde etmesi ve harcamalarda bulunmasından doğan uyuşmazlıkların çözümünü; vergi yargısı ise, sadece kamu gelirlerinden vergilere ilişkin uyuşmazlıkları konu edinmektedir. Bu itibarla, kamu gelir ve giderlerinin hukuka uygunluk denetimini içeren geniş anlamda malî yargının bir kolu olan vergi yargısı, sadece kamu alacaklarına ilişkin işlem ve eylemlerin denetimi ile görevlidir. Bu açıdan malî yargı terimi, vergi yargısına göre daha geniş kapsamlıdır. Vergi yargısı, malî yargının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Çünkü malî hukuk kavramına paralel olarak malî yargı, kamu gelirlerinden başka kamu giderlerinin de hukuka uygunluk denetimini içermektedir. Kamu giderleri bakımından görevli denetim organı kural olarak Sayıştay’dır. Sayıştay’ın kamu gelirleri konusunda, sınırlı ve dolaylı da olsa denetim görevi olduğuna ayrıca işaret etmek gerekir.

Vergi yargısının bağımsızlığı, vergi uyuşmazlıklarının özel görevli mahkemeler tarafından çözümlenmesi ve bu mahkemelerin verdikleri kararların da sadece bu konuda görevli yüksek mahkeme tarafından kanun yolu denetimine tâbi tutulması anlamına gelmektedir.

Vergi uyuşmazlıklarının bağımsız bir yargı kolu içinde çözümlenmesi gerektiği görüşü şu gerekçelere dayanmaktadır:
• Başlangıçta idare hukukundan doğan uyuşmazlıklar da adlî yargıda çözülüyordu. Daha sonraları ise, idarî uyuşmazlıkların kendine özgü teknik özelliklerinin var olduğu kabul edilmiş ve bunun için de bu uyuşmazlıkları çözüme kavuşturabilmek amacıyla, idare mahkemelerinin kurulması ve idarî yargının bağımsızlığa kavuşturulması yoluna gidilmiştir. Bu uygulama şekli birçok ülke tarafından da benimsenmiştir. Bugün ise, aynı durum vergi uyuşmazlıklarında da söz konusudur. Başka bir deyişle, vergi uyuşmazlıklarının çözümü, birçok teknik ve muhasebe bilgisine sahip olmayı gerektirmektedir. Adlî yargıda veya idare mahkemelerinde görev yapan bir hâkimin bu bilgilere sahip olması çok kolay değildir. Özellikle vergi kanunlarının iktisadî olaylara bağlı olarak sık aralıklarla değiştirilmesi, bu güçlüğü bir kat daha artırmaktadır.
• Bu düşünceye karşılık olarak, böyle bir sebeple vergi uyuşmazlıklarının çözümü için bağımsız bir yargı kolu kurulmasına gerek olmadığı; teknik bilgi eksikliklerinin bilirkişiden yararlanma yoluyla giderilebileceği ileri sürülebilir. Fakat, uyuşmazlıkların bilirkişilere bırakılması, davaların uzamasına, yargılama giderlerinin artmasına, bazen gerçeklerden sapmaya ve hâkimlerin tembelliğe alışmasına ne ,den olabilir. Bu nedenle, yargılama sürecinde bilirkişiye olabildiğince az başvurulmasına ve her davanın bilirkişisinin hâkimin kendisinin olmasına dikkat edilmelidir. Bu da ancak bağımsız bir vergi yargısının kabul edilmesiyle sağlanabilir.
• Sosyal hayatın ilerlemesiyle birlikte kamu hizmetlerinin artması, çok sayıda idarî uyuşmazlığın çıkmasına yol açmaktadır. Bir zamanlar aynı gerekçe ile idarî yargı adlî yargıdan ayrılarak bağımsız bir yargı kolu meydana getirilmiştir. Bugün aynı durum, vergi uyuşmazlıklarında da görülmektedir. Günümüzde, idarî yargıya götürülen davaların önemli bir kısmını vergi davaları oluşturmaktadır. Böyle bir durum karşısında vergi uyuşmazlıklarının çözümünün, gereğinden çok yükü olan adlî ve/ya da idarî yargıya bırakılmasının, davaların çözümünde istenilen sonucu sağlaması mümkün değildir. Bu itibarla, istenilen sonucu elde etmek için en uygun yol, bağımsız bir vergi yargısı sistemi kurmaktır.
• Bağımsız bir vergi yargısı sisteminin kurulması, vergi uyuşmazlıklarının çözümü üzerine daha fazla eğilme ve kararların daha sağlıklı ve hızlı verilmesini sağlayacaktır. Bu modelde, vergi yargısı gerek alt derece mahkemeleri gerek kendine özgü üst derece
mahkemeleri ile ayrı bir yargı kolunu oluşturmaktadır. Almanya’da bağımsız vergi yargısı modeli benimsenmektedir. Vergi uyuşmazlıkları bağımsız olarak örgütlenmiş vergi yargısı organları tarafından çözümlenmektedir.

Vergi yargılaması hukukunun düzenleyici işlevi olarak da bilinen bir diğer işlevi, içtihat yaratmaktır. Vergi yargısı organları, önlerine gelen uyuşmazlıklar hakkında verdikleri kararlar yoluyla esasen karmaşık ve ayrıntılı bir nitelik taşıyan mali mevzuatın boşluklarını doldurmakta; hükümleri açıklığa kavuşturmakta; kanunların hukukî ve bilimsel bir anlayışa göre uygulanmalarına ışık tutmakta ve vergi hukuku uygulamalarına yön vermektedir. Başka bir deyişle, vergi yargısı içtihat ve yorum yoluyla vergi hukukunun gelişmesini sağlamaktadır. Özellikle yetersiz vergi kanunlarının sürekli değişen ve gelişen iktisadî olaylara uyumsuzluğunu gidermede içtihatların yadsınamaz bir yeri ve önemi vardır.

Vergi yargılaması hukukunun bir diğer işlevi de hukukî güvenliği sağlamaktır. Bu işlev, hem hukuka güveni hem de hukukî güvenliği sağlama anlamına gelmektedir. Hukukî güvenlik, herkesin bağlı olacağı hukuk kurallarını önceden bilmesi, tutum ve davranışlarını buna göre düzenlemesi demektir.

Vergi uyuşmazlıklarında ilk derece mahkemesi olan vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafî durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak, Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tesbit olunur (BİMK.m.2/1).

Bölge idare mahkemelerinin görevleri şunlardır:

• İstinaf başvurularını inceleyip karara bağlamak;
• Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin karara bağlamak;
• Diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir. (BİMK.m.3/A, a-c).

Vergi Yargılaması Hukuku açısından yazılı hukuk kaynaklarının başında İdari Yargılama Usulü Kanunu gelmektedir. Nitekim, vergi yargılaması hukukunda geçerli olan usûlü belirleyen temel hükümler İdari Yargılama Usulü Kanunu’nda yer almaktadır. Çünkü, bu Kanunun birinci maddesinde Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin görev alanına giren uyuşmazlıkların çözümünün bu Kanunda belirlenen usûllere tâbi olduğu belirtilmektedir.