VERGİ YARGILAMASI HUKUKU - Deneme Sınavı - 2

Vergi uyuşmazlıklarının bağımsız bir yargı kolu içinde çözümlenmesi gerektiği görüşü şu gerekçelere dayanmaktadır:
• Başlangıçta idare hukukundan doğan uyuşmazlıklar da adlî yargıda çözülüyordu. Daha sonraları ise, idarî uyuşmazlıkların kendine özgü teknik özelliklerinin var olduğu kabul edilmiş ve bunun için de bu uyuşmazlıkları çözüme kavuşturabilmek amacıyla, idare mahkemelerinin kurulması ve idarî yargının bağımsızlığa kavuşturulması yoluna gidilmiştir. Bu uygulama şekli birçok ülke tarafından da benimsenmiştir. Bugün ise, aynı durum vergi uyuşmazlıklarında da söz konusudur. Başka bir deyişle, vergi uyuşmazlıklarının çözümü, birçok teknik ve muhasebe bilgisine sahip olmayı gerektirmektedir. Adlî yargıda veya idare mahkemelerinde görev yapan bir hâkimin bu bilgilere sahip olması çok kolay değildir. Özellikle vergi kanunlarının iktisadî olaylara bağlı olarak sık aralıklarla değiştirilmesi, bu güçlüğü bir kat daha artırmaktadır.
• Bu düşünceye karşılık olarak, böyle bir sebeple vergi uyuşmazlıklarının çözümü için bağımsız bir yargı kolu kurulmasına gerek olmadığı; teknik bilgi eksikliklerinin bilirkişiden yararlanma yoluyla giderilebileceği ileri sürülebilir. Fakat, uyuşmazlıkların bilirkişilere bırakılması, davaların uzamasına, yargılama giderlerinin artmasına, bazen gerçeklerden sapmaya ve hâkimlerin tembelliğe alışmasına ne ,den olabilir. Bu nedenle, yargılama sürecinde bilirkişiye olabildiğince az başvurulmasına ve her davanın bilirkişisinin hâkimin kendisinin olmasına dikkat edilmelidir. Bu da ancak bağımsız bir vergi yargısının kabul edilmesiyle sağlanabilir.
• Sosyal hayatın ilerlemesiyle birlikte kamu hizmetlerinin artması, çok sayıda idarî uyuşmazlığın çıkmasına yol açmaktadır. Bir zamanlar aynı gerekçe ile idarî yargı adlî yargıdan ayrılarak bağımsız bir yargı kolu meydana getirilmiştir. Bugün aynı durum, vergi uyuşmazlıklarında da görülmektedir. Günümüzde, idarî yargıya götürülen davaların önemli bir kısmını vergi davaları oluşturmaktadır. Böyle bir durum karşısında vergi uyuşmazlıklarının çözümünün, gereğinden çok yükü olan adlî ve/ya da idarî yargıya bırakılmasının, davaların çözümünde istenilen sonucu sağlaması mümkün değildir. Bu itibarla, istenilen sonucu elde etmek için en uygun yol, bağımsız bir vergi yargısı sistemi kurmaktır.
• Bağımsız bir vergi yargısı sisteminin kurulması, vergi uyuşmazlıklarının çözümü üzerine daha fazla eğilme ve kararların daha sağlıklı ve hızlı verilmesini sağlayacaktır. Bu modelde, vergi yargısı gerek alt derece mahkemeleri gerek kendine özgü üst derece
mahkemeleri ile ayrı bir yargı kolunu oluşturmaktadır. Almanya’da bağımsız vergi yargısı modeli benimsenmektedir. Vergi uyuşmazlıkları bağımsız olarak örgütlenmiş vergi yargısı organları tarafından çözümlenmektedir.

Vergi yargılaması hukukunun düzenleyici işlevi olarak da bilinen bir diğer işlevi, içtihat yaratmaktır. Vergi yargısı organları, önlerine gelen uyuşmazlıklar hakkında verdikleri kararlar yoluyla esasen karmaşık ve ayrıntılı bir nitelik taşıyan mali mevzuatın boşluklarını doldurmakta; hükümleri açıklığa kavuşturmakta; kanunların hukukî ve bilimsel bir anlayışa göre uygulanmalarına ışık tutmakta ve vergi hukuku uygulamalarına yön vermektedir. Başka bir deyişle, vergi yargısı içtihat ve yorum yoluyla vergi hukukunun gelişmesini sağlamaktadır. Özellikle yetersiz vergi kanunlarının sürekli değişen ve gelişen iktisadî olaylara uyumsuzluğunu gidermede içtihatların yadsınamaz bir yeri ve önemi vardır.

Vergi yargılaması hukukunun bir diğer işlevi de hukukî güvenliği sağlamaktır. Bu işlev, hem hukuka güveni hem de hukukî güvenliği sağlama anlamına gelmektedir. Hukukî güvenlik, herkesin bağlı olacağı hukuk kurallarını önceden bilmesi, tutum ve davranışlarını buna göre düzenlemesi demektir.

Vergi uyuşmazlıklarında ilk derece mahkemesi olan vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafî durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak, Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tesbit olunur (BİMK.m.2/1).

Bölge idare mahkemelerinin görevleri şunlardır:

• İstinaf başvurularını inceleyip karara bağlamak;
• Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin karara bağlamak;
• Diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir. (BİMK.m.3/A, a-c).

Vergi Yargılaması Hukuku açısından yazılı hukuk kaynaklarının başında İdari Yargılama Usulü Kanunu gelmektedir. Nitekim, vergi yargılaması hukukunda geçerli olan usûlü belirleyen temel hükümler İdari Yargılama Usulü Kanunu’nda yer almaktadır. Çünkü, bu Kanunun birinci maddesinde Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin görev alanına giren uyuşmazlıkların çözümünün bu Kanunda belirlenen usûllere tâbi olduğu belirtilmektedir.

İdari Yargılama Usulü Kanunu ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na atıfta bulunulan hâller saklı kalmak üzere, vergi uyuşmazlıklarının çözümünde, Vergi Usul Kanunu’nun ilgili hükümleri uygulanır (İYUK.m.31/2). Nitekim, Vergi Usul Kanunu’nun bazı maddeleri vergi yargılaması usûlü ile ilgili önemli hususları düzenlemektedir. Bunlar, Vergi Usul Kanunu’nun vergi yargılaması usulünde delil ve isbatla ilgili 3’üncü; dava açmaya yetkili kişilerle ilgili 377’nci; davanın konusuyla ilgili 378’inci ve vergi davalarında duruşmalara kimlerin katılabileceğini belirleyen mükerrer 378’inci maddesindeki düzenlemelerdir.

Bir sübjektif hakkın mahkemeler aracılığıyla ileri sürülmesi yetkisine dava hakkı denilmektedir. Fakat dava hakkı, asıl haktan ayrı bir hak değildir. Bu nedenle dava hakkı, yalnız başına başkasına devredilemez; ancak, asıl hak ile devredilebilir. Dava hakkı, kural
olarak hakkın sahibine aittir. Fakat, bazı hâllerde, dava hakkı, hak sahibinden başka kimselere de tanınmaktadır.

Dava hakkı, Anayasa ile teminat altına alınmaktadır. “Herkes, meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile âdil yargılanma hakkına sahiptir” (Any. m. 36/I).

Dava hakkı, hukukî yarar ile sınırlıdır. Başka bir deyişle, mahkemenin bir davanın esası hakkında yargılama yapabilmesi için, davacının dava açmakta hukukî yararının bulunması gerekir.

Tarh aşamasına ilişkin uyuşmazlıklar, matrahın belirlenmesi, muafiyet ve istisna hükümlerinin uygulanması, vergilendirme işlemlerinin ilgiliye tebliği gibi hususlarda ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda,
• verginin ikmalen, re’sen ya da idarece tarh edilmesi;
• vergi dairesince ceza kesilmesi;
• takdir ve tadilat komisyonu kararlarına dayanarak vergi salınması;
• tevkif yoluyla vergi alınması
hâllerinde vergi davası açılabilmektedir. Ancak, vergi davası açabilmesi için verginin tarh edilmiş, cezanın kesilmiş, tadilat ve takdir komisyonu kararlarının tebliğ edilmiş olması; tevkifat yoluyla alınan vergilerde ise, istihkak sahiplerine ödemenin yapılmış ve ödemeyi yapan tarafından verginin kesilmiş olması gerekmektedir (VUK.m.378).

Tahsil aşamasında ise,
• teminat istenilmesi,
• tahakkuka ve/ya da ihtiyatî tahakkuka dayanan ihtiyatî haciz uygulanması,
• ödeme emri tebliğ edilmesi,
• haciz uygulanması ve/ya da malların paraya çevrilmesi,
• tecil ve/ya da terkin taleplerinin reddedilmesi
işlemlerine karşı dava açılması mümkündür.

Türk hukuk sistemi içinde vergi uyuşmazlıklarına idarî yargıda bakılmakta ve idarî dava türleri içinde sonuca ulaşılması kabul edilmektedir. İdari Yargılama Usûlü Kanunu’nda idarî dava türleri;

• idarî işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduğu gerekçesiyle iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan iptal davaları ile
• idarî eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar tarafından açılan tam yargı davaları
olarak belirtilmektedir (İYUK.m.2/1,a,b).

İptal davalarında, yargısal denetimin konusunu idarî işlem oluşturmaktadır. Bu nedenle yargılama sonunda bir hakkın yerine getirilmesi ya da yükümlülüğün ifasının sağlanması değil, idarî işlemin hukuka uygun olup olmadığının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Nitekim, iptal davalarında, şahsa özgü (kişisel) menfaatleri ihlâl edilenlerce, idarenin bir işleminin iptali talebi söz konusu iken tam yargı davalarında idarî bir işlemin veya eylemin ya da idarî sözleşmenin yerine getirilmesi ya da getirilmemesi nedeniyle zarara uğrayanların bu zararlarının tazmini talep edilmektedir. İptal davalarında, idarenin kusurunun olup olmadığı değil, işlemin hukuka uygun olup olmadığı araştırılmaktadır. Tam yargı davalarında ise, hukuka aykırı eylem ve/ya da işlem yaptığı ileriye sürülen idarî makam yargılanmaktadır.

Bir sübjektif hakkı ihlâl ettiği veya tehlikeye soktuğu veya haksız bir talepte bulunduğu gerekçesiyle kendisine karşı hukukî korunma talep edilen kişiye davalı adı verilir.

Vergi dairesi başkanlıkları ile vergi daireleri dava açabileceği gibi, il özel idareleri ve belediyeler de dava açabilmektedir. Ancak, vergi dairesi başkanlıkları ile vergi daireleri, Hazine ve Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığınca belirlenen tutarları aşan davalarda Gelir İdaresi Başkanlığının (il özel idareleri ile belediyeler, valilerin) muvafakatini almadan vergi mahkemesi kararları aleyhine temyiz yoluna gidemezler (VUK.m.377/IV).

Vergi hukukunda vekil aracılığıyla temsil anlamında vekâlet ile vergi yargılaması hukukunda vekâlet birbirinden farklıdır. Vergi hukukunda vergi ödevlisini temsil etmek için hukukçu ve/ya da avukat olmak gerekli değildir. Başka bir deyişle, vergi hukukuna ilişkin işlemlerde birine vekil olabilmek için avukat olma şartı bulunmamaktadır. Vekil olacak kişinin avukat olma şartı sadece ve yalnızca ilgilinin vergi yargısı organları önünde temsil edilmesi hâlinde aranmaktadır. Bu bağlamda, vergi ödevlisi adına tebligat kabul edilmesi, uzlaşmaya başvurulması, hataların düzeltilmesi, iade, mahsup ve takas başvurusunda bulunma, beyanname verme gibi yargı yoluna başvurma anlamına gelmeyen tüm idarî/vergilendirme işlemlerin(in) yapılmasında vekil olmak için avukat olmak gerekmemektedir.

Vergi yargılaması hukukunda, avukat olmayan vekil tarafından dava açılması, ilk incelemede dikkate alınması gereken bir husustur. Şirketler ve/ya da ferdî işletmeler ya şirketi/işletmeyi temsile yetkili olmayan bir çalışanları ve/ya da meslek mensupları aracılığıyla dava açma yoluna gidebilmektedir. Oysa, davanın ya işlemin muhatabı olan gerçek kişinin ve/ya da tüzel kişinin temsilcisi tarafından bizzat ya da avukat olan vekili tarafından açılması gerekmektedir. Davanın, dava açma ehliyeti olan kişinin avukat olmayan vekili tarafından açılması hâlinde, otuz gün içinde bizzat veya avukat aracılığıyla dava açılmak üzere dilekçenin reddine karar verilmesi gerekir (İYUK.m.15-1-d).

Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak bakması gereken davalar, Danıştay Kanunu’nun 24’üncü maddesinde düzenlenmektedir. Vergi uyuşmazlıkları bakımından Danıştay, ilk derece mahkemesi olarak;
• Cumhurbaşkanlığı Kararlarına,
• Cumhurbaşkanlığı ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek
kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak düzenleyici işlemlere,
• Birden çok vergi mahkemesinin yetki alanına giren işlere,
karşı açılacak iptal ve tam yargı davalarını karara bağlamakla görevlidir.

Kendisine dava açılan vergi mahkemesi şayet hem kendisini görevsiz hem de uyuşmazlığı idarî yargının alanı dışında görürse, davayı görev yönünden reddeder (İYUK.m.15/1,a). Davanın görevli mahkemede tekrar açılması gerekir. Davanın görev yönünden reddine ilişkin kararlar nihaî karar olmasına karşılık, görevsizlik talebinin reddine ilişkin kararlar ara kararı niteliğindedir. Bu itibarla, görev itirazının reddine ilişkin karar, ancak nihaî kararla birlikte istinaf/temyiz konusu yapılabilmektedir.

Vergi, resim, harç gibi kamu gelirlerine ve gümrük vergilerine ilişkin vergilendirme işlemlerinden kaynaklanan uyuşmazlıklar vergi davasının konusunu oluşturmaktadır. Başka bir deyişle, Vergi Usul Kanunu ve Gümrük Kanunu hükümlerinin uygulanmasından kaynaklanan uyuşmazlıklar vergi davasına konu olmaktadır. Vergi davası, tarh-tahakkuk aşamasında açılabileceği gibi tahsil aşamasında da açılabilmektedir. Ayrıca, kamu alacaklarının güvence önlemlerinin uygulanmasından kaynaklanan uyuşmazlıklar için de vergi davası açılması mümkündür.

Vergi kabahatlerinin tesbiti ve bunlara ilişkin cezaların uygulanması da yine vergi idaresi ile vergi ödevlisi arasında bazı uyuşmazlıkların ortaya çıkmasına kaynaklık etmektedir. Ancak, hürriyeti bağlayıcı cezayı gerektiren bir vergi suçu için açılacak davaya bakmakla görevli yargı organı ceza mahkemesidir.

Vergi davalarında dilekçeler ve savunmalar ile davalara ilişkin her türlü evrak,
• Danıştay veya ait olduğu mahkeme başkanlıklarına veya
• Bunlara gönderilmek üzere vergi ve/ya da idare mahkemesi başkanlıklarına,
• Vergi ve/ya da idare mahkemesi bulunmayan yerlerde büyükşehir belediyesi sınırları içerisinde kalıp kalmadığına bakılmaksızın asliye hukuk hâkimliklerine veya
• Yabancı ülkelerde Türk Konsolosluklarına verilebilir (İYUK.m. 4).

İdari Yargılama Usûlü Kanunu’nun 6’ncı maddesinin 4’üncü fıkrasına göre, herhangi bir nedenle harcı ve posta ücreti verilmeden veya eksik verilerek dava açılmış olması hâlinde, otuz gün içinde harcın ve posta ücretinin verilmesi veya tamamlanması davanın açıldığı mahkeme tarafından ilgiliye tebliğ edilir. Buna rağmen, gereği yerine getirilmediği takdirde, bildirim aynı şekilde bir kez daha tekrarlanır. Dava açmak isteyene yapılan iki bildirime rağmen, harç ve/ya da posta ücreti süresi içinde verilmez ya da tamamlanmazsa davanın açılmamış sayılmasına, davaya bakan mahkemece karar verilir ve bu karar davacıya tebliğ edilir.

İdari Yargılama Usûlü Kanunu’nun 7’nci maddesine göre, dava açma süresi, özel kanunlarında ayrı süre gösterilmeyen hallerde, Danıştay’da ve idare mahkemelerinde altmış ve vergi mahkemelerinde otuz gündür.