Vergi Denetimi

Vergi denetimini, vergi kanunları ile vergiye tabi tutulan mükellef ve işlemlerin tam olarak kavranabilmesine ve vergi idaresi ile mükelleflerin mevcut vergi sisteminde yer alan ilke ve kurallara uygun davranıp davranmadıklarını belirlemeye yönelik olan ve vergi idaresi tarafından yapılan işlemlerin tümü olarak tanımlamak mümkündür.

Mükelleflerin ödevlerine uyup uymadıklarının denetlenmesi yöntemleri olarak VUK’da 4 denetim yöntemine yer verildiği görülmektedir. Bunlar; yoklama, inceleme, arama ve bilgi toplamadır.

Yoklama, vergi dairesinin bilgisi dışında vergileme ile ilgili maddi ve şekli olguları ortaya çıkarmayı amaçlayan bir denetim türüdür. Nitekim, VUK’un 127. maddesinde yoklamanın amacının mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddi olayları, kayıtları ve mevzuları araştırmak ve tespit etmek olduğu ifade edilmektedir. Yoklama yoluyla bir yandan mükellefler ve mükellefiyetle ilgili maddi olaylar ve konular tespit edilmeye çalışılırken, diğer taraftan mükelleflerin vergi kanunları ile kendilerine yüklenen şekli ödevleri yerine getirip getirmedikleri araştırılır.

Yoklamaya kimlerin yetkili olduğu VUK 128. maddesinde saymak suretiyle sıralanmıştır. Buna göre, vergi dairesi müdürleri, yoklama memurları, yetkili makamlar tarafından yoklama işi ile görevlendirilenler, vergi incelenmesine yetkili olanlar ve gelir uzmanları yoklama yapmaya yetkilidirler.

Yoklama, yoklamaya yetkili olanlar tarafından ilgiliye önceden haber verilmeksizin yoklama yetkilerini gösteren fotoğraflı resmi kimlik belgesinin ibraz edilmesi suretiyle, yılın her günü ve her saatinde yapılabilmektedir. Zira, vergi kanunlarının vergiye bağladıkları olaylar yılın herhangi bir gününde veya herhangi bir saatinde meydana gelebilmektedir.

E-yoklama, vergi mükelleflerine ilişkin mükellefiyetle ilgili konuları, kayıtları ve maddi olayları araştırmak ve tespit etmek için gerçekleştirilen yoklama işlemlerinin elektronik ortamda yapılması, yoklama sonuçlarının elektronik ortamda kaydedilmesi ve mükellefe elektronik ortamda bildirilmesini içeren faaliyetlerin tümünü kapsayan bir süreçtir.

VUK’un 134. maddesinde vergi incelemesinde amacın, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunun araştırılması, tespit edilmesi ve sağlanması şeklinde ifade edilmiştir. Vergi incelemesinin amacı olarak ifade edilen ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu sağlamak, sadece devletin lehine olan konuların araştırılması biçiminde algılanmamalıdır. İnceleme sonucunda mükellef veya vergi sorumlusuna vergi iadesi yapılabileceği de unutulmamalıdır. İnceleme sırasında verginin matrahını oluşturan unsurların gerçeği yansıtıp yansıtmadığını araştırmak esastır. Vergi incelemesi sürecinde mükellefin bilanço, gelir-gider tablosu gibi mali tabloları incelenebilmekte, karşıt inceleme ve çapraz denetim yöntemleri uygulanabilmekte, randıman analizi yapılabilmektedir.

Karşıt inceleme; İncelenen mükellefle iş ilişkisi bulunan diğer işletmelerin defter, belge ve kayıtlarının uyumlu olup olmadığının araştırılmasıdır.

Randıman incelemesiyle işletmelerin ürettikleri mamul mallar ile bu malları üretmek için kullandıkları ham madde, yarı mamul ve yardımcı maddeler arasında teknik ilişkinin uyumlu olup olmadığı belirlenir.

VUK’un 137 maddesine göre, defter ve hesap tutmak, evrak ve belgeleri muhafaza ve ibraz etmek mecburiyetinde olan gerçek ve tüzel kişiler vergi incelemesine tabidirler. Defter tutmak zorunda olan gerçek ve tüzel kişiler VUK’un 172. ve 173. maddelerinde, evrak ve belgeleri muhafaza ve ibraz etmek mecburiyetine ilişkin esaslar VUK’un 253. ve mükerrer 257. maddeleri arasında belirtilmiştir. Madde hükümlerine göre ticaret ve sanat erbapları, ticaret şirketleri (şahıs ve sermaye şirketleri), dernek ve vakıflara ait iktisadi işletmeler, serbest meslek erbapları ve çiftçiler defter tutmak ve evrak ve belgelerini muhafaza ve ibraz etmek zorundadırlar.

Vergi incelemeleri, esas itibariyle incelemeye tabi olanın iş yerinde yapılır. İş yerinin müsait olmaması, ölüm, işin terk edilmesi gibi zaruri sebeplerle incelemenin mükellefin işyerinde yerinde yapılması imkânsız olur veya mükellef ve vergi sorumluları isterlerse inceleme dairede yapılabilir.

Vergi incelemesine, incelemeye tabi olan nezdinde düzenlenecek “İncelemeye Başlama Tutanağı” ile başlanır. Düzenlenen tutanağın bir örneği nezdinde inceleme yapılana teslim edilir. Tutanağın bir örneği vergi incelemesi yapmaya yetkili olanın bağlı bulunduğu inceleme ve denetim birimine, bir örneği ise mükellefin bağlı olduğu vergi dairesine gönderilir. İncelemeye başlama tarihi, mükellefin tutanağı imzaladığı tarihtir. Tutanakta mükellefin imzasının bulunmaması halinde tutanağın vergi dairesi kayıtlarına intikal ettiği tarih incelemeye başlama tarihi olarak kabul edilir; bu durumda incelemeye başlama tutanağının bir örneği ayrıca mükellefin bilinen adresine vergi dairesince gönderilir. Ölüm, gaiplik, işin veya memleketin terki gibi nedenlerle, nezdinde inceleme yapılacak olanla temas kurulamaması veya ilgili ile temas kurulmasına rağmen verilen sürede defter ve belgelerin ibraz edilmemesi, incelemeye başlama tutanağının imzadan imtina edilmesi gibi hallerde inceleme, ilgilinin vergi dairesindeki dosyasında yer alan belgeler ve diğer kaynaklardan elde edilen her türlü bilgi ve belgeler ile varsa Başkanlığın risk analizi sonuçlarına dayalı olarak yürütülür.

İncelemeler mümkün olan en kısa sürede tamamlanır. İncelemeye başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde ise en fazla altı ay içinde, katma değer vergisi iade incelemelerinde ise en fazla üç ay içinde incelemenin bitirilmesi esastır. Bu süreler içerisinde incelemenin bitirilemeyeceğinin anlaşılması halinde, vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, gerekçeli bir yazı ile bağlı oldukları birimden, inceleme süresinin bitiminden en geç on gün önce, ek süre talep edebilirler. Ek süre talebi ilgili birim tarafından değerlendirildikten sonra tam ve sınırlı incelemelerde altı ayı, katma değer vergisi iade incelemelerinde ise iki ayı geçmemek üzere ek süre verilebilir. Bu durumda, incelemenin bitirilememe nedeni ilgili birim tarafından nezdinde inceleme yapılana yazılı olarak bildirilir. İnceleme görevinin başka bir inceleme elemanına devredilmesi gerektiği hallerde, inceleme kalan süre içinde tamamlanır.

Bir mükellef hakkında, bir veya birden fazla vergi türü itibarıyla bir veya daha fazla vergilendirme dönemine ilişkin her türlü iş ve işlemlerinin bütün matrah unsurlarını içerecek şekilde, yapılan vergi incelemesini ifade eder.

Tam inceleme dışında kalan vergi incelemesine sınırlı inceleme denir.

Aramayı “İhbar ya da yapılan vergi incelemeleri dolayısıyla bir yükümlünün vergi kaçakçılığı suçu işlediği konusunda makul şüphe oluşması durumunda, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak tespit etmek ve sağlamak ile vergi suç ve kabahatlerine ilişkin olup da gizlenen defter, belge ve her türlü kayıtların ve suça konu eşyaların elde edilebilmesi amacıyla yükümlü, sorumlu ile kaçakçılık suçunun işlenmesine fail ya da yardımcı olarak iştirak eden diğer kişilerin; konutları, işyerleri ve üzerlerinde, inceleme elemanının talebi üzerine sulh ceza hakimi kararı veya gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda savcılık makamının yazılı emri ile gerçekleştirilen bir koruma tedbiridir” şeklinde tanımlayabilmek mümkündür.

Aramanın hangi hallerde ve nasıl yapılabileceğinin ipuçlarının yasal düzlemde izdüşümü VUK’un 142. maddesidir. VUK’un 142. maddesine göre bir aramanın yapılabilmesi için; • bir ihbarın yapılmış olması veya inceleme sonucu vergi kaçırıldığına dair kuvvetli belirtiler bulunması, • vergi inceleme elemanlarının, vergi kaybı veya suçuna ilişkin delilerin toplanabilmesi için arama yapılmasına gerek görmeleri ve bu doğrultuda gerekçeli bir yazı ile arama kararı vermeye yetkili Sulh Yargıcından bunu istemesi, • Sulh Yargıcının istenilen yerlerde arama yapılmasına karar vermesi, gereklidir.

Bilgi toplama müessesesinin diğer vergi denetim müesseseleri içerisinde konumuna bakıldığında, başlı başına bir vergi denetim müessesesini teşkil etmekten çok diğer denetim müesseselerinin tamamlayıcısı olan bir işleve sahip olduğu görülmektedir. Zira, bilgi talebinin yükümlü ve sorumlularla, işlem yapmak suretiyle ilişki kuranlara yöneltilebilmesi, vergi denetiminin uygulama alanını önemli ölçüde genişletmektedir. Bilgi toplama, talep üzerine bilgi verme ve sürekli bilgi verme olmak üzere iki şekilde gerçekleşmektedir.

Kamu idare ve müesseseleri, mükellefler veya mükelleflerle muamelede bulunan diğer gerçek ve tüzel kişiler, Maliye Bakanlığının veya vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların isteyecekleri bilgileri vermeye mecburdurlar. Bilgiler kişilerden yazı veya sözle istenilir. Sözle istenen bilgileri vermeyenlere keyfiyet yazı ile bildirilmekte ve cevap vermeleri için kendilerine uygun bir süre verilmektedir. Bilgi istenmek üzere ilgililer vergi dairesine zorla getirilemez. Memleket dışı imtiyazlarından faydalanan yabancı devlet memurları bilgi verme mecburiyetine tabi olamazlar.

Kamu idare ve müesseseleri (kamu hizmeti ifa eden kurum ve kuruluşlar dahil) ile gerçek ve tüzel kişiler vergilendirmeye ilişkin olaylarla ilgili olarak Maliye ve Gümrük Bakanlığı ve vergi dairesince kendilerinden yazı ile istenecek bilgileri belli aralıklarla ve devamlı olarak yazı ile vermeye mecburdurlar. Devamlı bilgi verme zorunluluğu, bazı konularda düzenli bilgi akışı şeklinde de söz konusu olabilmektedir. Nitekim; 1. Sulh yargıçları, icra, nüfus ve tapu memurları; 2. Yabancı memleketlerdeki Türk konsolosları veya konsolosluk görevini yapanlar (Memur oldukları yerde ölen Türk tebaasının soyadı, adı ve sıfatları ile Türkiye’deki ikametgahlarını Maliye Bakanlığına bildirirler); 3. Mahalle ve köy muhtarları, 4. Banka, bankerler ve şirketler ile emanet kabul eden gerçek ve tüzel kişiler her ay bilgi sahibi oldukları ölüm vakaları ile intikalleri ertesi ayın 15. günü akşamına kadar vergi dairesine yazı ile bildirmeye mecburdurlar.