Tebliğ, Tahakkuk ve Tahsil

Vergilendirme süreci tarh, tebliğ, tahakkuk ve tahsil aşamalarından oluşmaktadır. Vergiyi doğuran olay gerçekleştikten sonra, vergi alacağının Hazineye intikalinin sağlanması için vergilendirme
süreci olarak ifade edilen ve birbirine bağlı zincir işlemler niteliğini taşıyan aşamaları izlenmektedir.

Dolayısıyla tebliğ işleminin özellikleri şu şekilde belirtilebilir:
• Vergilendirmeyi ilgilendiren ve hüküm ifade eden hususlar tebliğin konusunu oluşturur.
• Tebliğin hüküm ifade edebilmesi için yetkili makamlar tarafından yapılması gereklidir.
• Tebliğ, ilke olarak, mükellefe veya ceza sorumlusuna yapılmalıdır.
• Tebliğ, yazı ile yapılmalıdır.

Tebligatın idari veya kanuni süreleri başlatması açısından önemi, genellikle hakların doğumu veya kaybedilmesinde kendini göstermektedir. Tebligat yapılmadan ya da geçersiz veya usulsüz yapılan tebligata dayanan vergilendirme işlemi mahkemece iptal edilir.

Tebliğ yöntemleri denildiğinde tebligatın muhatabına ulaşmasında kullanılan yollar anlaşılır. Vergi Usul Kanununda beş tebliğ yöntemine yer verilmiştir. Bunlar; posta yoluyla tebliğ, memur vasıtasıyla tebliğ, dairede ya da komisyonda tebliğ, elektronik tebliğ ve ilan yoluyla tebliğdir.

Posta yoluyla veya memur aracılığıyla muhatabına ulaştırılan tebliğ evrakı için alternatif bir diğer yol dairede veya komisyonda tebliğ yapılmasıdır. Tebliğin muhatabı herhangi bir nedenle vergi dairesine veya komisyona gelmişse ve tebliğ evrakını almayı kabul ederse dairede veya komisyonda tebligat yapılabilir. İlanen yapılan tebliğ işlemlerinde ilan tarihinden itibaren bir ay içinde muhatabın bizzat veya vekil vasıtasıyla vergi dairesine müracaat ederse dairede tebliğ yapılabilir.

E-Tebligat sisteminin kullanılmasının faydaları şu şekilde sayılabilir (Yurtsever, 2016: 462-463):
• Bilgi güvenliğini ve kişisel verilerin korunmasını sağlar.
• Belgenin içeriğinin başkaları tarafından değiştirilmesini önler.
• Fiziki ortamda haftalarca süren tebligat işlemi, elektronik tebligat sistemi ile saniyeler içinde gerçekleştirilir.
• Elektronik tebligat sisteminde, tebligatın ne zaman yapıldığını, gönderen kurumun ve alıcının kim olduğunu, gönderilen tebligatın ve eklerinin ne olduğunu, görüntülenebildiği için herhangi bir ihtilafa yer bırakmaz.
• Fiziki ortamda yapılan tebligatlar ücretli iken E-Tebligat ile yapılan tebligatlarda herhangi bir masraf bulunmadığından bütçeye katkı sağlar.
• E-Tebligat Sistemiyle yapılan tebligatlar, kâğıt, zaman ve enerji tasarrufu sağladığı için gelir idaresi ve mükellefler için yararlıdır.

İlan yoluyla tebliğ, diğer tebliğ yöntemleri kullanılarak tebligat yapılmasının mümkün olmadığı hallerde son çare olarak başvurulan bir tebliğ yöntemidir. Bu nedenle ilan yoluyla tebliğe olağanüstü tebligat yöntemi de denebilir. Nitekim elektronik ortamda tebligat ile MERNİS adresine tebligatın hayata geçmesiyle ilan yoluyla tebliğin uygulama alanı önemli ölçüde daralmıştır (Şenyüz, Yüce, Gerçek, 2020: 207)

Vergi Usul Kanununda ilan yoluyla yapılacak haller, aşağıdaki gibi belirtilmiştir (VUK md. 103):
• Muhatabın bilinen adresi yoksa,
• Muhatabın bilinen adresinde tebliğ yapılamaması halinde, adres kayıt sisteminde kayıtlı bir adresi bulunmazsa,
• Yabancı ülkelerde bulunanlara tebliğ yapılmasına imkan bulunmazsa,
• Başkaca nedenlerden dolayı tebliğ yapılmasına imkan bulunmazsa.

İlan yoluyla tebliğ yapılmasını gerektiren hallerin varlığı sabit olmadan ilanen tebligata gidilemez, gidilirse hiçbir hukuki sonuç doğurmaz ve geçersiz sayılır (Karakoç, 2017: 218).

Verginin tahakkuku, tarh ve tebliğ edilen verginin ödenmesi gereken bir safhaya gelmesidir (VUK md. 22). İdarenin herhangi bir mahkeme kararına ihtiyaç duymadan tek taraflı iradesiyle ortaya çıkarttığı bir tarh işlemi hukuka uygunluk karinesinden yararlanmakla birlikte hala tereddütlü bir borçtur. Tahakkuk bu tereddüdü ortadan kaldırarak verginin tahsil edilebilir bir aşamaya geldiğini gösterir. Dolayısıyla tahakkuk, vergi borcunun ödenmesi gereken bir safhaya geldiğini veya alacaklı vergi idaresi tarafından talep edilebilir hale geldiğini ifade eden hukuki bir durumdur (Şenyüz, Yüce, Gerçek, 2020: 211).

Beyan edilen matrahlar üzerinden yapılan tarhiyata iki nedenle dava açılabilir. Bunlardan biri matrahın ihtirazi kayıtla beyan edilmesi (İYUK md. 27/3), diğeri tarh işleminde hata halinin bulunmasıdır (VUK md. 116 ve mük. md. 378).

İkmalen, re’sen veya idarece yapılan tarh işlemine ait ihbarname ilgililere tebliğini izleyen günden itibaren 30 gün içinde dava açılması halinde işlemin yürütülmesi herhangi bir karara gerek duyulmaksızın kendiliğinden durur. Diğer bir deyişle açılan davanın sona ermesi ve mahkeme kararının idareye tebliğ tarihine kadar tahakkuk aşaması ertelenmiş olur. Dolayısıyla yargılama süresi boyunca tahsil aşamasına geçilemez ve verginin ödenmesi istenemez.

İkmalen, re’sen veya idarece yapılan tarhiyatta dava açma süresinde tarhiyat sonrası uzlaşmaya başvurulması üzerine uzlaşma sağlanması halinde, uzlaşma tutanağının imzalandığı tarih itibariyle
vergi ve cezalar tahakkuk eder ve kesinleşir.

Dava konusu yapılmış olan vergi ve vergi cezalarının tümü için kanun yollarının hangi aşamasında olursa olsun (dava, istinaf veya temyiz) bu kanun yolundan vazgeçildiğine ilişkin dilekçenin ilgili vergi dairesine verilmesi şartıyla, söz konusu dilekçenin verildiği tarih itibarıyla başka bir işleme gerek kalmaksızın tahakkuk eder ve kesinleşir (Gerçek, 2020: 98-99).

Verginin tahakkuku ve verginin kesinleşmesi birbirinden farklı kavramlar olup, doğal olarak farklı hukuki durumları ifade etmektedirler. Bir verginin tahakkuk etmiş olması, onun kesinleştiği anlamına gelmez. “Tahakkuk” vergi hukukunun bir kavramı olduğu halde, “kesinleşme” gidilebilecek yargı yolunun kalmamasını ifade ettiği için yargılama hukukunun bir kavramıdır.

Tahakkuk, verginin ödenmesi gereken aşamaya gelmesidir. Dava açılması halinde ilk derece mahkemesinin mükellefin aleyhine verdiği karar üzerine ortaya çıkan bir durumdur (Oktar, 2018: 140).

Kesinleşme, mükellefin yargı yoluna gitmemesi veya gitmekle beraber tüm yolları tüketmesidir. Artık mükellefin gidebileceği bir yargı yolunun kalmamasıdır. Alacağın kesinleşmesi alacağın hukuk düzeninde ihtilaflı hale gelme olasılığının kalmaması halidir. Gidilebilecek hukuk yollarını bulunmadığı anlamına gelir.

Verginin tahsil edilebilmesi için tahakkuk etmiş olması gerekir. Vergi borcunun tahakkuk etmesi tahsil işleminin hukuki sebebini oluşturur. Verginin tahsili için verginin tahakkuku yeterli olup, kesinleşmesi şart değildir. Bir başka deyişle bir vergi kesinleşmemiş olsa bile tahakkuk etmişse tahsili yoluna gidilebilecektir.

Vergi borcunun ödenmesi, vergi alacağını ortadan kaldıran en doğal yoldur. Bu sonuç, maddi vergi yükümlülüğünün nihai amacıdır. Ödeme ile vergi borçlusu borcundan kurtulurken, vergi alacaklısı da alacağına kavuşmuş olur. Vergi borcunun ödenebilmesi için; ödeme yerinin, ödeme şeklinin ve ödeme zamanının bilinmesi gerekmektedir.

Vergi borcunun ödenmesinde kullanılan araçlar açısından esneklik ve kolaylık sağlamak amacıyla özel ödeme şekillerine de yer verilmiştir. Buna göre, özel ödeme şekilleri şunlardır (Gerçek, 2020: 78-82);
• Çizgili çek kullanmak suretiyle ödeme,
• Mükellef hesabından aynı bankadaki ilgili vergi dairesi veya Merkez Bankası hesabına münakale (otomatik virman) suretiyle ödeme,
• Vergi dairelerinin veya Merkez Bankası’nın hesabı bulunan bankalara bu daireler hesabına ödeme suretiyle ödeme,
• Postaneler aracı kılınmak suretiyle ödeme,
• Banka kartı, kredi kartı ve benzeri kartlar kullanılmak suretiyle ödeme.

Verginin ödenmesi dışında, başka müessese ve uygulamalar da vergi borcunun tamamını veya bir kısmını ortadan kaldırabilmektedir. Vergi borcunu ortadan kaldıran haller şu şekilde sıralanabilir: mahsup, terkin, vazgeçme, zamanaşımı, hata düzeltme, uzlaşma, af, dava açma

Sözcük olarak “bir şeyin kayıtlardan silinmesi” anlamına gelen terkin, vergi hukukunda, tarh ve tahakkuk etmiş olan bir verginin silinmesi, tahsil edilen bir verginin ise mükellefe iade edilmesi yoluyla ortadan kaldırılması şeklinde tanımlanır (Kaneti, 1989: 151). 

Tahakkuk eden veya kesinleşen vergi alacağının vadesinin rastladığı takvim yılını takip eden takvim yılı başından itibaren beş yıl içinde tahsil edilmezse zamanaşımına uğrar (AATUHK md. 102).

Vergi aflarının şu özellikleri taşıdığı ifade edilebilmektedir (Yılmaz, 2017: 267):
• Vergi affı kanunla düzenlenir.
• Vergi affına ilişkin kanunlar için nitelikli çoğunluk aranmaz
• Vergi affı sonunda devlet alacağından vazgeçmektedir.
• Vergi affı geçmişe yürür ve etkilerini geçmiş olaylar üzerinde meydana getirir.
• Vergi aflarında gönüllülük esas alınmaktadır.
• Vergi afları geçici kanunlardır.