Servet Vergileri

Belirli bir anda bir gerçek kişi veya tüzel kişinin sahip olduğu iktisadi değeri olan menkul ve gayrimenkul varlığın tümüne servet denir. Servet tasarruf, miras ve bağış yoluyla elde edilebilir. Finansal varlıklar (hisse senedi, tahvil, vb.), nakit para, arsa, ev, iş yeri, dayanıklı mallar (araba gibi), mücevher servete örnek gösterilebilir.

Servet vergileri çeşitli bilimsel kriterlere göre sınıf­landırılabilmektedir. Kaynak kriterine göre yapılan sınıflandırmada  servet vergileri servetten alınan, servet transferinden alınan ve servet değer artışından alınan şeklinde üç gruba ayrılabilir. Servetten alınan vergilere emlak vergisi ve motorlu taşıtlar vergisi, servet transferinden alınan vergilere ise veraset ve intikal vergisi örnek gösterilebilir.

Servet vergileri konusunun kapsamına göre genel ve özel servet vergileri olarak sınıf­landırılabilir. Genel servet vergilerinde tüm servet unsurları kapsanırken, özel servet vergilerinde yalnızca bazı servet unsurları kapsanmaktadır. Genel servet vergileri geçmişte tercih edilmiştir. Günümüzde uygulanan servet vergileri özel servet vergisi türünde kabul edilebilir.

Servet vergileri subjektif ve objektif servet vergisi şeklinde de sınıf­landırılabilmektedir. Veraset vergisi akrabalık derecesi gibi kişisel ve ailevi özellikleri dikkate almakta olduğu için subjektif karakterli kabul edilir. Motorlu taşıtlar vergisinde taşıtın sahibinin kişisel veya ailevi özellikleri değil, vergi alınan taşıtın yaş, motor hacmi gibi nitelikleri dikkate alındığı için bu vergi objektif servet vergilerine örnek gösterilebilir. Emlak vergisinde ödenecek vergi hem mükellefin niteliklerine hem de evin niteliklerine bağlı olarak değişebilmektedir. Bu nedenle emlak vergisi ‘yarı şahsi (objektif) servet vergisi’ kabul edilir.

Servet vergilerinin alınmasında devletin birçok amacı bulunmaktadır. Tarihsel süreç içinde gelirin tasarruf edilen bölümü olan servetin vergilendirilmesinin birincil amacı mali amaçtır. Diğer bir ifade ile diğer vergilerde olduğu gibi devletin servet vergilerini toplamasının nedeni kamu harcamalarını finanse etmektir. Servet vergilerinin mali amacı gerçekleştirme yönü gelir ve tüketim vergilerinin de öneminin artmasıyla birlikte giderek zayıflamıştır. Geçmişle kıyaslandığında günümüzde servet vergilerinin önemi azalmıştır. Servet vergilerinin toplam vergi gelirlerine oranının düşük olması gerçeği de dikkate alınırsa servet vergilerinde mali amaçtan daha ziyade sosyal amaç ve diğer amaçların hedeflendiği söylenebilir. 

Fayda prensibine göre, kamu hizmetlerinden servetlerine yönelik fayda elde eden bireyler servet vergisi ödemelidir. Devlet servetin değerinin artmasında ve korunmasında rol üstlenmektedir. Devlet ev gibi gayrimenkuller için yol, su, kanalizasyon vb. altyapı hizmeti sunmaktadır. Devlet servetlerin savunma hizmeti ile fiili korunmasını ve yasal düzenlemelerle mülkiyet haklarının hukuki korunmasını sağlamaktadır. Bu hizmetlerin karşılığı olarak servet sahipleri servet vergisi ödemelidir.

Ödeme gücü prensibine göre servet, gelir ve tüketim gibi ödeme gücünün bir göstergesidir. Bir kimsenin veya ailenin vergi ödeme gücü sadece elde ettiği gelire değil, aynı zamanda sahip bulunduğu servete de bağlıdır. Servet sahibine, servete sahip olmayanlara göre bağımsızlık, güven ve güç duygusu vermekte ve prestij sağlamaktadır. Servet geçmişte elde edildiği için, servetin tüketimi kişinin hiçbir fedakarlık yapmasını gerektirmez. Bu avantajlar kişiye ilave bir ödeme gücü kazandırır. Bu nedenlerle, gelir ve harcamanın yanı sıra servet de bir ödeme gücü göstergesi kabul edilir ve Ödeme gücü prensibine göre servet vergisinin ödenmesi gerekir.

Servet vergisinin gelir vergisini tamamlayıcılık fonksiyonu vardır. Ayırma kuramına göre emek ve sermayenin ayrı vergilendirilmesi ve sermayenin (servetin) sağladığı ek avantajların daha fazla vergilendirilmesi amaçlanır. Ayırma kuramına göre servetin getirisi (iradı) yoksa sermaye vergilendirilmez. Servet vergilerinde servetin getirisi olmasa da vergi alınmaktadır. Bu yüzden servet vergilerinin gelir vergisini tamamlayıcılık yönü bulunmaktadır.

Vergi kaçakçılığının başka bir vergi ile denetlenmesi durumundaki vergiye denetleyici vergi denir. Servet vergilerinin denetim fonksiyonu vardır (denetleyici vergi). Örneğin hayatta iken vergisi kaçırılan gelir servete dönüştürülür ve kişinin ölümünden sonra bu servetin veraset vergisi ile vergilendirilmesi durumunda veraset vergisi kaçırılan gelir vergisinin ‘denetleyici vergisi’ olmaktadır.

Bir vergide meydana gelebilecek vergiden kaçınmanın veya kaçırmanın diğer bir vergi ile telafi edilmesi durumundaki vergiye telafi edici vergi denir. Servet vergilerinin telafi edici vergi fonksiyonu vardır (telafi edici vergi). Bir kişinin sahip olduğu evin değeri artarsa bu evi satıp parasını aldığı zaman kişinin elde ettiği bu kazanç, gerçekleşmiş kazançtır. Kişinin evinin değeri artmasına rağmen bu evi satmadığı müddetçe değer artışı bir gerçekleşmemiş kazançtır. Gerçekleşmemiş kazançlar kişinin cebine girmediği için gelir vergisi sistemlerince vergilendirilmesi mümkün değildir. Ancak evin piyasa değeri üzerinden alınması şartıyla yıllık alınan emlak vergisi ile kısmen de olsa gerçekleşmemiş kazanç vergilendirilebilmektedir.

Servet vergileri gelir dağılımı dengesizliğini azaltmada kullanılabilecek bir araçtır. Servet vergileri ile dikey ve yatay gelir eşitsizliği azaltılabilir. Servetin vergilendirilmesiyle hem servet dağılımındaki dikey eşitsizlik hem de servet sahipliğinden kaynaklanan gelir dağılımındaki dikey eşitsizlik azaltılmaya çalışılır. Ayrıca aynı gelire sahip bireyler belirli bir zaman noktasında gelirleri üzerinde aynı kontrol gücüne sahip değilken aynı net servete sahip bireyler servetleri üzerinde aynı kontrol gücüne sahiptir. Bu nedenle yatay eşitliğin sağlanmasında servetin vergilendirilmesi gelirin vergilendirilmesine göre daha başarılıdır.

Servetin vergilendirilmesinin çifte vergilemeye yol açtığı düşünülmektedir. Kişiler elde ettikleri gelir üzerinden vergi öderler. Gelirin bir kısmını tüketirken vergi öderler. Gelirin tüketilmeyen kısmı olan tasarrufun servete dönüştürülmesi durumunda da servet vergisinin ödenmesinin çifte vergilemeye yol açtığı düşünülmektedir. Bu nedenle servet vergileri eleştirilmektedir. 

Evet, servet üzerinden alınan vergilerin milli gelirdeki değişiklikleri izlemesi zordur, Çünkü esnek değildir. Örneğin ülkemizde motorlu taşıtlar vergisi spesifik matrah üzerinden alındığı için taşıtın yaşı ilerledikçe ödenecek vergi de azalmaktadır. Servet vergileri ad valorem matrah üzerinden alınırsa bu olumsuzluk azalır. Servet vergilerinde matrah türü ne olursa olsun servetin değerini belirlemekte güçlükler bulunmaktadır. Gelişmiş finansal varlıkların (türev ürünler, vb.) değerlemesi oldukça karmaşıktır. Değerli resim, tablo gibi değeri kişiye göre değişebilen servetlerin değerlemesi güç ve maliyetlidir.

Servet vergilerinin denetimi güçtür. Örneğin mücevher gibi varlıkların gizlenmesi kolaydır. Dolayısıyla bu gibi gizlenmesi mümkün olan varlıklarda servet vergilerinin uygulanması güçleşmektedir.

Servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri bulunmaktadır. Servet vergilerinin olumlu veya olumsuz ekonomik etkileri ancak bir takım varsayımlar kullanılarak ileri sürülebilmektedir. Gelir ve tüketim vergileri ile karşılaştırılınca, servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri fazla ve güçlü değildir.

Servet vergilerinin iki temel nedenle ekonomik kararlar üzerindeki etkisinin gelir ve tüketim vergilerine kıyasla zayıf olması beklenir. Birincisi, mükelleflerin ödedikleri toplam vergi içinde servet vergilerinin payının düşük olduğu gerçeğini göz önünde tutarsak servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerindeki etkisinin gelir ve tüketim vergilerine kıyasla zayıf olacağı beklenebilir. İkincisi, servet vergileri ile günümüzde veya gelecekte değil geçmişte elde edilen varlıklar vergilendirilir. Bu nedenle servet vergilerinin çalışma/dinlenme ve
tasarruf/tüketim gibi ekonomik kararlar üzerindeki saptırıcı etkileri gelir ve tüketim vergilerine göre daha azdır. Ancak, bu iddianın geçerli olabilmesi için yaşam boyu servetin dikkate alınması gereklidir.

Kaynaklarda servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerindeki etkisinin gelir vergisi ile aynı olduğu yönünde iddialar bulunmaktadır. Yaşam boyu servet vergisi yerine yıllık servet vergisi alınırsa, servet vergisinin ekonomik kararlar üzerindeki saptırıcı etkisi yıllık alınan gelir vergisi ile aynı olacağı düşünülmektedir.

Servet vergileri geçmişi, gelir vergisi ise mevcut çalışma gücünü vergilendirdiği için servet vergilerinin çalışma isteği üzerinde gelir vergisinden daha az olumsuz etkisi vardır. Servet vergisinin alınmaması durumunda bireyler ev, arsa gibi doğrudan üretimde kullanılmayan varlıklara yatırım yaparlar. Servet vergisinin alınması durumunda ev gibi atıl varlıklar yerine verimli alanlara yatırım yapılmaya başlanır. Bu nedenle servet vergisi yatırımlar üzerinde olumlu etkiye sahiptir.

Yüksek oranlarla uygulanan servet vergileri ekonomik kararlar üzerinde saptırıcı etkiye yol açabilir. Örneğin yüksek oranlarda alınan servet vergisi üzerinden alındığı servetin elden çıkarılmasına yol açabilir. Kişi çocuklarına bırakacağı servetten yüksek miktarda veraset vergisi ödeneceğini bilirse servetini elden çıkararak veya azaltarak çalışma yerine dinlenmeyi tercih edebilir.

Servet vergilerinin sermaye birikimi üzerinde olumsuz bir etkisi vardır. Servet vergilerinin sermaye birikimini teşvik etmemesi yatırımları azaltabilir. Servet vergilerinin yatırımlar üzerinde negatif etkisi olabilir. Bu nedenle de servet vergileri vergi rekabetinde bir araç olarak kullanılabilir. Servet vergileri az olan veya hiç olmayan yerler, diğer yerlere göre yatırım yapmak ve yaşamak için daha cazip hale gelebilir. Özellikle federal ülkelerde eyaletler arası vergi rekabetinde servet vergileri de kullanılabilmektedir. ABD’de 1920’li yıllarda Florida ve Nevada eyaletleri varlıklı kişileri kendi bölgelerine çekebilmek için veraset ve intikal vergisini tamamen kaldırmışlardır.