Tüketim Vergileri

Uygulamada nispeten daha zayıf destek bulan diğer bir ana akım ise gelir vergilerinin bireylerin üretim, çalışma ve yatırım kararları üzerinde yaratacağı düşünülen olumsuz etkileri nedeniyle uygun vergilendirilebilir tabanın gelir değil tüketim olduğunu savunmaktadır. Bu bakış açısına sahip olan iktisatçıların tüketimin vergi tabanı olarak kullanılmasına ilişkin en güçlü gerekçeleri; verginin çalışarak, üreterek, tasarruf ederek topluma katkı sağlayanlardan değil, toplumun ürettiği değerleri tüketerek, yok eden bireylerden alınmasının hem etkinlik açısından hem de ahlaki açıdan daha doğru olduğudur.

Uygulamada tüketimin vergi tabanı olarak alınmasının vergilemenin kolaylığı açısından bazı üstünlükleri bulunmaktadır. Tüketimin izlenmesinin kolay olması, bazı tüketim mallarının sınırlı sayıda üreticisinin olması ve bazı tüketim mallarının sadece ithalat yoluyla teminin söz konusu olması gibi özellikler tüketim vergilerinin vergi idareleri açısından uygulanmasında büyük kolaylıklar sağlamaktadır.

Bir verginin otokontrol özelliğine sahip olması; vergi mükellefinin dışında verginin ödenmesini sağlayacak şekilde üçüncü kişilerin kayıt, bildirim, vergiyi keserek mükellef adına idareye ödeme gibi verginin takibini ve tahsilini kolaylaştıran mekanizmalara sahip olmasıdır.

Vergi rekabeti, rekabet gücünü artırmak isteyen idarelerin vergilendirme yetkisine sahip olduğu alanlarda rakip idarelere kıyasla mükelleflerin vergi yüklerini düşük tutmak suretiyle hareketliliği yüksek olan üretim faktörlerini kendi bölgesine çekmeye yönelik çabalardır.

Bu çerçevede gelir ve tasarruflar arasındaki fark vergilendirmeye esas matrahı oluşturmaktadır. Dolaysız tüketim vergisini gelir vergisinden ayıran en önemli unsur da söz konusu matrahın hesaplanmasında ortaya çıkmaktadır. Buna göre gelir vergisi uygulamasından farklı olarak dolaysız tüketim vergisinde vergiye esas matrah tasarruflar düşüldükten sonra elde edilmektedir.

Dolaylı tüketim vergileri ise herhangi bir dönem esasına bağlı olmaksızın, tüketimin gerçekleştiği aşamada verginin doğduğu ve vergilemenin gerçekleştiği tüketim vergisi türüdür. Bu tür tüketim vergileri mal ve hizmetlerin tüketiminden doğan ya da piyasa işlemleri üzerinden alınan ve yükü genellikle yansıtılabilen vergilerdir.

Bu tür tüketim vergileri mal ve hizmetlerin tüketiminden doğan ya da piyasa işlemleri üzerinden alınan ve yükü genellikle yansıtılabilen vergilerdir. Kanuni mükellefi üretici gibi gözükse de verginin gerçek mükellefi ya da ekonomik yüklenicisi genellikle tüketicidir.

Bir yayılı tüketim vergisi olan ciro vergisinin önceki aşamalarda ödenen vergiyi mahsup etmeye imkân vermemesi nedeniyle, önceki aşamalarda ödenen vergilerin de vergi matrahına dahil olmasının yarattığı sonuca vergi piramidi denir. Daha basit bir ifade ile vergi piramidi; ciro vergisinin yarattığı önceki aşamalarda ödenen vergi üzerinden de vergi hesaplanması durumudur.

Yayılı tüketim vergileri ise üretimden nihai tüketim aşamasına kadar her aşamada alınan vergilerdir.

Katma Değer Vergisi, vergi konusu ürünlerin üretiminden tüketimine kadar geçirmiş oldukları her bir aşamada kazandıkları katma değer üzerinden alınmaktadır.

KDV bireylerin subjektif durumlarını (engelli olmak, vb.) ve gelirlerini dikkate almaması nedeni ile eleştirilebilmektedir. KDV’de bireylerin zengin ya da fakir olup olmadığı dikkate alınmaz. Bu nedenle ödenen vergi ile bireylerin gelirleri arasında azalan oranlı bir ilişki söz konusu olmaktadır.

Düzeltici vergiler, negatif dışsallıklar yaratan bazı mal ve hizmetlerin tüketimini
düşürerek negatif dışsallıkların azaltılmasını amaçlayan vergilerdir.

Ters talep esnekliği kuralı olarak bilinen bu kurala göre bir malın talep esnekliği ne kadar yüksekse o malın vergi oranı o kadar düşük olmalıdır. Tersi durumda ise bir malın talep esnekliği ne kadar düşük ise o malın vergi oranı o kadar yüksek olmalıdır.

Yatay eşitlik, iktisadi açıdan aynı konumda olan bireylerin vergi açısından da aynı muameleye tabi olmalarını ifade etmektedir. Bunun bir sonucu olarak iki birey vergiden önce aynı fayda seviyesinde ise vergiden sonra da aynı fayda seviyesinde olmalıdır. Bir başka deyişle vergiler bu iki bireyin refah seviyesinde nispi değişikliğe yol açmamalıdır.

Dikey eşitlik ise ödeme gücü farklı olan kişiler arasında yüksek gelirliden daha fazla, düşük gelirliden daha az vergi alarak vergi yükünün adil dağıtılmasını ifade etmektedir.

Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde genel olarak kamu finansmanı dolaylı vergilerin üzerine inşa edilmiştir. Bunun en temel nedeni bu ülkelerde vergi bilincinin gelişmemiş olması ve vergi idareleri açısından dolaylı vergilerin işletilmesinin daha kolay olmasıdır.

Dikey eşitlik açısından da düz oranlı tüketim vergilerinin uygulanmasında eşitlik ilkesi bakımından problem mevcuttur. Her ne kadar ödenen vergi miktarı tüketim miktarı ile birlikte mutlak olarak artsa bile, yüksek gelir grubunun marjinal tüketim eğilimi düşük olduğu için ödenen verginin gelire oranı düşük kalacaktır. Dolayısıyla düz oranlı bir tüketim vergisi gelir düzeyine göre azalan oranlı bir nitelik gösterecektir.

Dolaylı tüketim vergileri, satış aşamasında mal ve hizmetlerin fiyatları ile birlikte tahsil edildiği için tüketicilere yansıtılması kolay olan vergilerdir.

Bir mal üzerine getirilen verginin kim ya da kimler tarafından yükleneceği arz ve talep esnekliğine bağlıdır. Verginin tamamının alıcı ya da satıcı tarafından yüklenilmesi sonucunu yaratan durumlar vardır. Arz eğrisinin esnekliği sonsuz ya da talep eğrisinin sıfır esnek olduğu durumlarda verginin tümü alıcılar tarafından yüklenilir.

Talebin fiyat esnekliğinin sonsuz olması; alıcıların P fiyat düzeyinden satıcılar tarafından arz edilen bütün malları satın almaya hazır oldukları anlamına gelir. Ancak fiyatın P fiyat düzeyinin üstüne çıktığı durumda ise talep edilen mal miktarı sıfıra düşmektedir. Dolayısıyla alıcıların fiyattaki yükselişe duyarlılıkları çok yüksektir ve fiyat artışlarına çok güçlü tepki vermektedirler. Bu şartlar altında, söz konusu malın üzerine getirilen t miktarı kadar bir verginin tamamı satıcılar tarafından yüklenilecektir. Aksi takdirde satıcılar piyasada mal satamayacaklardır.