Vergilemede Adalet

Gelirin, geliri üreten faktörler arasında dağılımına fonksiyonel gelir dağılımı denir. Dolayısıyla, bir üretim sürecine dahil olan girdilerin sahipleri üretimden paylarını almaktadırlar.

GSYH’nin sektörler arasında paylaşımına sektörel gelir dağılımı denir. Sektörel gelir dağılımında tarım, maden, imalat, enerji ve hizmetten oluşan ana sektörlerin veya bu sektörlerin alt kategorilerinin (hizmet sektörünün içinde bankacılık ve sigortacılık, sanayi içinde otomotiv gibi) gelirden aldıkları paylar ele alınır.

Gelirin ülkenin farklı bölgeleri veya illeri arasında dağılımına bölgesel gelir dağılımı denir.

Kişisel gelir dağılımı, gelirin toplumu meydana getiren bireyler, haneler ve gelir grupları arasındaki paylaşımını ele alır. Kişisel gelir dağılımı en çok kullanılan gelir dağılımı türüdür.

Gelir dağılımdaki eşitsizlikleri ölçmek için genellikle milli gelirin kişiler veya hane halkları arası dağılımı incelenir. Bu ölçümde hanehalkları harcanabilir (kullanılabilir) gelirlerine göre sıralanıp yüzdelik (genellikle yüzde 20’lik) dilimlere ayrılırlar. Gelirine göre sıralanıp yüzde 20’lik dilimlere ayrılan nüfusun ilk yüzde 20’lik dilimi düşük gelir grubu olarak tasnif edilir. Diğer gruplar ise orta altı, orta, orta üstü ve üst gelir gruplarıdır. Gelir dağılımı eşit olduğunda bu grupların her birinin toplam gelirin de aynı yüzdesini alması gerekir.

Lorenz eğrisi, fiili gelir dağılımını gösterir. Birikimli gelir gruplarının gelirin birikimli yüzdelerinin ne kadarını aldığını gösteren eğri gelir dağılımında adaletin ne kadar sağlandığını görsel olarak ortaya koyar. Şayet gelir, gruplar arasında eşit paylaşılırsa mutlak eşitlik veya eşit bölüşüm gerçekleşir. 

Gini katsayısı sıfır ile bir arasında bir değer alır. Gini katsayısı sıfıra yaklaştıkça gelir dağılımında adalet artar, bire yaklaştıkça gelir dağılımında adalet azalır. Bir başka ifadeyle Gini katsayısının 1’e yakınlaşması eşitsizliğin arttığını; 0’a yaklaşması ise eşitsizliğin azaldığını gösterir. 

Devletin vergi ve harcamalarla bir müdahalede bulunmadığı varsayımı altında piyasanın işleyişinin sonucunda ortaya çıkan gelir dağılımına birincil gelir dağılımı denir. Birincil gelir dağılımına bazı kaynaklarda piyasa dağılımı da denmektedir. 

Devletin vergi ve kamu harcamalarını kullanarak birincil gelir dağılımına müdahale etmesiyle ortaya çıkan gelir dağılımına ikincil gelir dağılımı denir.

Evet mümkündür. Devlet vergiler ve harcamalar yoluyla gelir dağılımını etkiler. Her vergi, gelir grupları üzerinde farklı etkiye sahiptir. Devlet geliri yüksek olanları daha yüksek vergilendirir. Bu yüzden herkesin vergi sonrası kullanılabilir geliri aynı oranda azalmaz. Yüksek gelirlilerin gelirindeki azalma daha yüksek olur. Kullanılabilir gelirin harcanması aşamasında ise devlet dolaylı vergiler alarak kişilerin refahının bir kısmına el koyar. Gelir dağılımını düzeltmek amacıyla yüksek gelirlilerin satın aldıkları malları daha yüksek oranda vergilendirerek gelir dağılımını etkiler.

Devletlerin gelir dağılımında adaleti artırmak hedefine ulaşmak için kullanılabileceği bir araç da vergilerdir. Bu amaçla;

vergilemede asgari (en az) geçim indirimi,

ayırma ilkesi

istisna ve muafiyetler ve

vergi tarifelerinden faydalanılabilir.

Verginin hesaplanabilmesi için matraha uygulanması gereken ölçüye vergi tarifesi denir. Düz oranlı ve artan oranlı vergi tarifesi uygulamada en çok kullanılan tarifelerdir. Düz oranlı tarife, saptırıcı etkiye daha az yol açtığı için etkinlik açısından savunulmaktadır. Dikey adalete  uygunluk açısından da artan oranlı tarife savunulmaktadır.

Marjinal vergi oranı, matrahtaki artışın (değişmenin) vergide neden olduğu artışı gösterir. Önce ödenen vergiler arasındaki fark bulunur (18,480-10,380=8.100). Sonra vergi matrahındaki fark bulunur (80,000-50,000=30,000). bulunan vergi farkı, bulunan vergi matrahı farkına oranlanır (8,100/30,000) ve bulunan değer marjinal vergi oranını gösterir. Sonuç olarak %27'ye ulaşılır. 

Ödenecek vergi ile matrah arasında bir ilişki kurulmaksızın önceden saptanan sabit bir miktarın vergi olarak ödenmesi durumunda bu tarifeye sabit miktarlı vergi tarifesi denir. Götürü veya maktu vergiler sabit miktarlı vergilerdir ve bu vergilerde bir vergi oranı kullanılmaz sadece ödenecek vergi belirlenir.

Sabit bir vergi oranının matraha uygulanması durumunda vergi tarifesine düz (sabit/tek) oranlı vergi tarifesi denir. Düz oranlı vergi tarifesinde matrah arttıkça uygulanan oran aynı kalmakta fakat hesaplanan vergi artmaktadır. Bir diğer ifadeyle vergi miktar olarak artmakta fakat oransal olarak aynı kalmaktadır.

Matrah yükseldikçe daha yüksek oranlarda vergi ödenmesine yol açan tarifeye artan oranlı vergi tarifesi denir. Artan oranlı vergi tarifesi, basit artan oranlılık ve dilimli artan oranlılık olmak üzere iki farklı şekilde uygulanabilir. Basit artan oranlılık uygulamasında matrah hangi dilime isabet etmekteyse o dilimin oranı tüm matraha uygulanmaktadır. Dilimli artan oranlılık uygulamasında matrahın tamamına karşılık gelen tek bir oran uygulanmamaktadır. Matrah dilimlere ayrılarak her dilime, kendine isabet eden oran uygulanmaktadır.

Düz oranlı vergi tarifesi uygulamasında matrahtan bir indirim yapılması öngörüldüğünde ortaya çıkan fiili durum gizli artan oranlılık olarak adlandırılır. Bir diğer ifadeyle düz oran, matrahtan indirim yapıldıktan sonra kalan miktara uygulandığında ortalama vergi oranında artış olur. Gizli artan oranlılıkta, tarifede düz/ sabit/tek oran olmasına rağmen indirimden dolayı ortalama vergi oranı, matrah arttıkça artar.

Vergi yükünün iktisadi bazı imkanlardan yararlanılarak kısmen veya tamamen başkalarına devredilmesine vergi yansıması denir. Vergi yükünün devredilmesinin doğal sonucu, vergi yükünün yasal yükümlüsü dışındaki ekonomik birimlerce yüklenilmesidir.

Vergi yükünün devredildiği birime göre yansıması, ileriye ve geriye yansıma olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Ödenen verginin fiyata ilave edilerek alıcıya devredilmesine ileriye yansıma denir. Ödenen verginin alınan ham madde fiyatı azaltılarak ve/veya işçi ücretleri gibi diğer üretim girdilerinin fiyatı düşürülerek yansıtılmasına geriye yansıma denir.

Kamu harcamaları sabitken bir verginin kaldırılarak yerine başka bir verginin salınmasının gelir dağılımında yarattığı etkiye diferansiyel vergi yansıması denir. Örneğin, Türkiye’de 1985 yılında diğer satış vergileri yerine Katma Değer Vergisi (KDV) getirilmiştir. Toplam vergi geliri aynı kalsa da dolaylı vergilerdeki bu değişiklik, gelir dağılımını etkileyebilir. İşte gelir dağılımında ortaya çıkabilecek bu değişiklik diferansiyel vergi yansımasıdır.