Vergi Uyumu ve Kısıtları

Vergi uyumunun ana unsurları beş başlık altında toplanabilir:
• Vergiye tabi gelirin doğru beyan edilmesi,
• Matrahtan indirilebilecek giderlerin doğru gösterilmesi,
• Vergi beyannamesinin süresi içinde doldurulması,
• Vergi beyannamesindeki hesaplamaların doğru yapılması,
• Vergilerin zamanında ödenmesi.

Vergi ahlakı dışarıdan bir baskı ve zor kullanma olmadan mükellefin vergi uyumunun gönüllü olarak yüksek olmasını ifade eder.

Verginin bir birim dahi artırılmasının mümkün olmadığı noktaya vergilemenin sınırı denir. 

Vergilemenin makro sınırının belirlenmesinde hukuki, ekonomik, politik, psikolojik ve benzeri ögelerin birlikte dikkate alınması gerekir.

Vergilemede hukuki sınır anayasa, yasa ve diğer mevzuattan kaynaklanır. 

Tarihte devletin karşılaştığı ilk hukuki vergi sınırlaması 1215 yılında İngiltere’de kralın kabul ettiği Büyük Özgürlük Fermanı (Magna Carta Libertatum) ile gerçekleşmiştir. Bu ferman ile krala ait sınırsız olan vergilendirme yetkisi sınırlandırılmıştır. İngiltere’de demokrasinin yerleşmesi bakımından da çok önemli olan bu sözleşme ile kral vergilendirme konusunda kendisini sınırlayan hukuki bir metni kabul etmiştir

Verginin hukuksal sınırlamasında Anayasal İktisadı savunanlar vergi oranlarının anayasada belirtilmesini istemektedirler. Vergi oranlarının hükûmetlerce kolayca değiştirilmesini önlemek için böyle bir anayasal önlem almak istemektedirler. Çünkü anayasanın değiştirilmesi kanunlara göre daha zordur.

Mevcut bir vergi oranının artırılmasına rağmen vergi hasılatında artık bir artışın olmadığı noktaya gelindiğinde verginin mali sınırına ulaşılmış demektir.

Vergi oranları ile vergi hasılatı arasında doğrusal bir ilişkinin olmadığı Laffer Eğrisi yardımı ile açıklanabilir.

Vergi nedeniyle oyların düşmeye başladığı noktadan önceki durum vergilemenin politik sınırıdır. Vergi oranı artarken belli bir maksimum noktaya kadar oy sayısı da artmaktadır fakat belli bir noktadan sonra oy sayısı düşmeye başlayacaktır.

Vergi uyumunda mükellef kaynaklı sınırlar aşağıdaki gibidir:
• Vergi yansıması,
• Verginin ikame etkisi,
• Vergi kaçırma ve vergiden kaçınma.

Vergi yansıması vergi mükellefinin üzerindeki vergi yükünü başkalarına aktarmasıdır. Vergi yansıması, vergi ödeyen mükellefin/firmanın ödediği vergiye karşı verdiği bir tepkidir. Vergi yansıması mekanizmasıyla mümkünse ödenen verginin tamamı, değilse bir kısmı başkalarına aktarılmaya çalışılır.

Vergi alınması (veya artırılması) nedeniyle vergi konusu olan malın değerinin azalmasına verginin amortismanı denir.  Bir verginin kaldırılması (veya azaltılması) nedeniyle vergi konusu olan malın değerinin artmasına ise verginin kapitilizasyonu denir. Verginin amortismanı mükellef aleyhine iken verginin kapitilizasyonu mükellef lehinedir

Ödenen vergi kişinin üzerinde gelir etkisi veya ikame etkisi yaratabilir. Ödediği vergi nedeniyle mükellefin daha fazla çalışmak suretiyle vergiden önceki gelir düzeyine çıkmasına gelir etkisi, tüketimini kısarak dinlenmeye ve/veya eğlenmeye yönelmesine ise ikame etkisi denir. Gelir etkisi ekonomi açısından olumlu ve istenen bir etki iken ikame etkisi tersi yöndedir.

Yasal açıdan baktığımızda vergi kaçırmak, mükellefin vergi yükünü yasa dışı yollarla azaltmasıyken (örneğin gelirini düşük beyan etmek), vergiden kaçınma mükellefin vergi yükünü yasal yollarla düşürmesidir.

Vergi kaçırmanın belirlenmesi ve ölçümünde iki temel yöntem kullanılmıştır: Dolaysız ve dolaylı ölçüm yöntemleri.

Dolaysız ölçüm yöntemleri: Vergi kaçırma konusunda resmi veri, deney ve anket olmak üzere üç dolaysız belirleme ve ölçüm yöntemi kullanılmaktadır.

Resmî veri yöntemi: Bu yöntemde vergi inceleme elemanları tarafından gerçekleştirilen gerçek inceleme sonuçları kullanılarak vergi kaçırma belirlenmeye çalışılmaktadır. 

Deney yöntemi: Bu yöntemde laboratuvar ortamında kişilerden kendilerine verilen kamu transferleri miktarı, vergi oranı, denetleme oranı, ceza miktarı gibi faktörleri dikkate alarak gelirlerini vergilendirilmek üzere beyan etmesi istenir.

Anket yöntemi: Anket çalışmalarında mükelleflere geçmişte gerçekleştirdiği veya gelecekte planladığı vergi kaçırma faaliyetleri sorularak, çeşitli faktörlerin (algılanan denetim oranı, sosyal normlar, demografik özellikler vb.) vergi davranışlarını nasıl etkilediği araştırılmaya çalışılmıştır.

Dolaylı Ölçüm Yöntemleri: Vergi kaçırmanın dolaylı ölçüm yöntemleri şu şekilde sıralanabilir. Bu yöntemler aynı zamanda kayıt dışı ekonominin ölçülmesinde de kullanılmaktadır.
• Gelir ve harcama yöntemleri ile elde edilen millî gelir hesapları arasındaki farkın hesaplanması,
• Resmî iş gücü rakamları ile farklı yöntemlerle tahmin edilen gerçek iş gücü rakamları arasındaki farkın hesaplanması,
• Toplam para arzında beyan edilmeyen gelirin izlerini araştırarak tahmin yapılması.

Vergi kaçırmanın analizinde kullanılan yöntemler pozitif ve normatif olarak ikiye ayrılabilir. Pozitif analizde objektif değerlendirmelere yer verilir. Pozitif analizde sınanabilir sonuçlara varmak için bilimsel ilkeler kullanılır. Normatif analizde ise bilimsel bulgular kullanılmakla beraber subjektif değerlendirmeler yer almaktadır.

Vergi oranları, gelir, gelir kaynağı, algılanan adalet, beklenen ceza, sosyal normlar, referans grubu etkisi ve suçluluk duygusudur.

Bir ülkenin en az geçim seviyesinin üstünde kalan GSYH’sine o ülkenin vergi kapasitesi denir. Vergi gayreti oranı ise toplanan verginin vergi kapasitesine oranıdır.

Devletin düzenlemelerinden, vergilemeden veya gözleminden kaçırılan ya da kısmen gizlenen katma değer yaratan ekonomik faaliyetlere ve bu faaliyetlerden elde edilen gelirlere kayıt dışı ekonomi denir.

Bir kişinin vergi kaçırması, bireysel olarak ‘vergiyi ret’ etmesinin bir sonucudur.

Ülkelerin veya ülke içinde bölgelerin birbirleriyle vergi konusunda rekabete girmeleri vergi rekabeti olarak tanımlanabilir.

Vergi tatili ülkede yabancı sermayeden belirli bir süre boyunca vergi alınmamasını ifade eder.

Herhangi bir ülkede veya bölgede, finansal ve diğer hizmetler üzerinde herhangi bir vergi alınmaması veya nominal bir vergi alınması ve/veya bir ülkenin kendisini vergi cenneti olarak tanımlaması veya başka ülkelerce bu şekilde varsayılması durumunda bu ülke/bölge vergi cenneti olarak adlandırılır. 

Bir vergi konusunun iki defa vergilendirmesine çifte vergileme denir.

İki veya daha fazla ülkenin vergi sistemleri arasındaki farklılıkları azaltmasına vergi uyumlaştırması denir.

Aynı işletme içinde yer alan bir birimin diğerine sattığı mal ve hizmete uygulanan fiyata transfer fiyatlaması denir.

Vergi mükelleflerine getirilen muafiyetler, vergi konularına getirilen istisna ve indirimler dolayısıyla vergi gelirlerindeki kayıplara vergi harcamaları denir.

Vergi erozyonu yasal boşluklar ve vergi harcamaları gibi nedenlerle vergi gelirlerindeki azalmayı ifade etmek için kullanılan bir terimdir.

Vergi arbitrajı kavramı vergi sistemindeki farklılıklardan doğan özellikleri kullanarak herhangi bir riske girmeden kazanç sağlama faaliyeti olarak tanımlanır.