VERGİ HUKUKUNDA CEBRİ İCRA SÜRECİ

Vergi Usul Kanunu, vergi borcunun ödenmesini düzenlerken vergi yükümlüsünün veya sorumlusunun kendiliğinden vadesinde ya da vade geçirilmekle birlikte yine iradi olarak gecikme zammı ile birlikte ödenmesini düzenlemektedir. Bu şekilde yapılan ödemeler vergi borcunu sona erdirmektedir. Ancak vadenin dolmasına rağmen yükümlünün kendi iradesi ile vergi borcunu hâlâ ödememesi hâlinde, vergi idaresi harekete geçerek vergi alacağını zor (cebir) ile tahsile yönelir. Borcunu kendi isteği ile ödemeyen yükümlüye karşı vergi idaresi devletin egemenlik yetkisini kullanarak vergilerin cebri icra araçlarını kullanır.

Özel hukukta, alacaklı alacağını zorla tahsil etmek için doğrudan doğruya harekete geçemez. Bu borcun alınabilmesi için kamu gücüne başvurması gerekmektedir. Kamu alacaklarında ise alacak-borç ilişkisinin taraflarından birisi kamu gücüne sahip olan idaredir. Yani idare, tahsil dairesi olarak doğrudan doğruya harekete geçerek vergi alacağını ve vergi cezalarını takip etmekte ve cebren tahsil yoluyla alacaklarını tahsil etmektedir. Bu durum, idarenin resen icra yetkisinin kamu icra hukuku alanındaki yansımasıdır.

Resen icra yetkisi, idarenin alacağı kararları başka bir aracı güce başvurmadan kendiliğinden icra edebilme yeteneğidir. Özel hukukta, icra takiplerinde devlet gücünün araya girmesi zorunluluğu vardır.

Güvence önlemleri teminat, ihtiyati haciz, ihtiyati tahakkuk, rüçhan hakkı ve bazı tasarrufların iptali işlemleridir. Bunlar vergi alacağını tahsilini güvence altına almak için yapılır.

Teminat, kaçakçılık fiillerinin tespiti, vergi ziyaı cezasının kesilme işlemlerine başlanılması hâllerinde istenir. Yükümlünün Türkiye’de yerleşim yerinin olmaması yanında hareketlerinin vergi alacağının tehlikede olduğunu göstermesi hâllerinde idarenin takdiri ile istenebilir.

Teminat olarak şunlar gösterilebilir;
i. Para,
ii. Bankalar ve özel finans kurumları tarafından verilen süresiz teminat mektupları,
ii. Hazine Müsteşarlığı’nca çıkarılan devlet iç borçlanma senetleri veya bu senetler yerine düzenlenen belgeler,
iv. Hükümetçe belli edilecek milli esham (hisse senetleri) ve tahviller (borç senetleri) (bu hisse senedi ve tahviller, teminatın kabul edilmesine en yakın borsa cetvelleri üzerinden %15 noksanıyla değerlendirilir),
v. İlgililer veya ilgililer lehine üçüncü kişiler tarafından gösterilen ve alacaklı kamu idarelerince haciz varakalarına (haciz belgesi) dayanılarak haczedilen menkul ve gayrimenkul mallar.

Kefalet, borç sözleşmelerinin özel türlerinden biridir. Bu sözleşme ile kefil, borçlunun borcuna karşılık olarak alacaklıya borcu ödeyeceğini taahhüt etmektedir. Kamu borçlarında kefalet, borçlunun teminat gösterememesi veya gösterdiği teminatın kabul edilmemesi hâlinde, üçüncü bir şahsın vergi borcunu ödeyeceği hususunda güvence vermesidir.

Şahsi kefil göstermeyi gerektiren neden iki tanedir:
i. Vergi borçlusunun teminat göstermesini gerektiren nedenlerden birinin olması,
ii. Vergi borçlusunun teminat gösterememesi veya gösterdiği teminatın kabul edilmemesidir.

Şahsi kefilin kabulünün şartları şunlardır:
i. Şahsi kefilin toplumda itibarlı kişi olması gerekir,
ii. Ekonomik gücü ve mali durumunun kefil olmaya elverişli olması gerekir.

“Rüçhan hakkı” adı verilen haciz ve iflasta kamu alacaklısına alacağın tahsili bakımından bir ayrıcalık tanınmasıdır (Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun md 21). Bu maddeye göre üçüncü kişilerin haciz koydurduğu bir mal paraya çevrilmeden önce kamu alacaklısı da takibe geçtiği takdirde hacze iştirak edebilmektedir.

Garameten paylaştırma, borçlunun paraya çevrilen varlıklarının, belli sıradaki alacaklılara yetmemesi durumunda, alacaklıların alacağı oranında tatmin edilmesidir. Garameten paylaştırma, borçlunun varlıklarının tüm alacaklıları tatmin edemediği hâllerde önem arz eder.

İhtiyati haciz, kanunda sayılan nedenlerin meydana gelmesi hâlinde vergi dairesi başkanı veya mahallin en büyük memurunun kararı ile borçlunun haczedilebilen malları üzerine tasarruf hakkının sınırlandırılması işlemidir.

i. Borçludan teminat istenilmesini gerektiren hâller varsa,
ii. Borçlunun ikametgâhı bilinmiyorsa borçlu kaçmışsa ya da kaçması, mallarını kaçırması ve hileli yollara sapma olasılığı varsa,
iii. Belli sürelerde teminat veya kefil göstermemiş ya da gösterdiği kefil kabul edilmemişse,
iv. Mal bildiriminde bulunmamış veya eksik bildirimde bulunmuşsa,
v. Borçlu hakkında para cezasını gerektiren fiili dolayısıyla kamu davası açılmışsa,
vi. İptali istenen işlem ve tasarruf konusu malları elden çıkarmışsa, elden çıkaranın da diğer malları hakkında uygulanmak üzere elden çıkarma işlemlerinin iptalini gerektirecek şartlar varsa ihtiyati haciz yoluna gidilir.

İhtiyati tahakkuk, ileride tahakkuk edebilecek vergi borcunun tahsilini güvence altına almak üzere defterdarın veya vergi dairesi başkanının takdiriyle verginin tahakkuk ettirilmesidir.

İhtiyatî tahakkuk, kamu alacakları içerisinde sadece vergi ve benzeri mali yükümlülükler için öngörülen bir güvence önlemidir. Tahakkuk kavramı da vergilere özgü bir kavramdır.

i. Teminat istenmesini gerektiren durumların bulunması,
ii. Borçlunun belli bir ikametgâhının olmaması,
iii. Borçlunun kaçması, kaçma, mallarını kaçırma ya da hileli yollara sapma ihtimalinin bulunması,
iv. Borçlunun belli süre içinde mal bildiriminde bulunmaması ya da eksik bildirimde bulunması,
v. Borçlunun kamu alacağının tahsiline engel olmaya veya tahsilini zorlaştırmaya yönelik
eylemlerde bulunması (Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun md 110) nedeniyle tatbikata girişilmişse,
vi. Borçlunun işletmesinin muvazaalı olduğu ve gerçekte başkasına ait olduğu hakkında deliller elde edilmesi hâlinde vergi dairesi müdürünce defterdardan ihtiyatî tahakkuk uygulaması istenebilmektedir.

Kamu borçlusunun gerçekleştirdiği bir kısım temlik işlemleriyle borç taahhütlerinin, adli yargıda açılacak davalar ile hükümsüz saydırılması suretiyle kamu alacağının tahsilinin sağlanmasına yönelik düzenlemelere hükümsüz sayılan işlemler adı verilmektedir.

Kamu borçlusunun vadesinde kamu borcunu kendi iradesiyle ödememesi hâlinde, kamu alacağı hukuki cebre dayanılarak tahsil edilmektedir. Kamu borcunu vadesinde ödemeyenlere, onbeş gün içinde borçlarını ödemeleri veya mal bildiriminde bulunmaları gereği “ödeme emri” ile tebliğ edilmektedir. Ödeme emrinde borcun asıl ve ikincil alacakların mahiyeti ve miktarları, nereye ödeneceği, süresinde ödenmediği veya mal bildiriminde bulunulmadığı takdirde borcun cebren tahsil ve borçlunun mal bildiriminde bulununcaya kadar üç ayı geçmemek üzere zorlama amaçlı hapis cezasına hükmedileceği, gerçeğe aykırı bildirimde bulunulduğu takdirde hapis ile cezalandırılacağı yazılır.

Haciz şu unsurlardan oluşur:
i. Haciz, vergi borcunu usulüne uygun olarak ödemeyen vergi mükellefinin malları üzerine uygulanır.
ii. Haczedilecek mal, mükellef tarafından beyan edilen mallar olabileceği gibi, idare tarafından tespit edilen mallar da olabilir. Mükellefin beyan ettiği mallar kendi menfaatine en uygun olan mallardır.
iii. Haczedilecek mallar mükellefin mülkiyetinde olan taşınır veya taşınmaz mal olabileceği gibi, hak veya üçüncü kişilerde bulunan mallar da olabilir.
iv. Haczedilecek mal miktarı, vergi borcunu karşılamaya yetecek kadar olmalıdır. Vergi
borcundan fazla malın haczedilmesi, mükellefin zarar görmesine neden olacağı için kanuni değildir.
v. Haczedilecek mallar kamu gücü kullanılmak suretiyle alınabilir. Vergi borçlusunun, haczedilecek mallar konusunda bir direnme göstermemesi gerekir. Direnmiş olsa bile, güvenlik güçleri aracılığı ile zor kullanılarak haciz uygulanacaktır.

İflas, tacir olan vergi borçlusunun ödeme emrine rağmen borçlarını ödememesi durumunda gidilen bütüncül takip yöntemidir. Alacaklı kamu idaresi, kamu alacağının tahsili için İcra ve İflas Kanunu hükümleri çerçevesinde, tacir olan kamu borçlusunun iflasını isteyebilir. İflas, ticari işlemlerinin yapıldığı yerdeki icra dairesine müracaat edilir. 

Konkordato, borçlunun alacaklılarının çoğunluğu ve alacakların en az 2/3’ üne sahip alacaklıların onayı ile yapılan ve icra mahkemesinin tasdiki ile hüküm ifade eden bir anlaşmadır. Konkordato, elinde olmayan sebeplerle işleri iyi gitmeyen ve mali durumu bozulmuş olan dürüst borçluları korumak için kabul edilmiş bir müessesedir.