UYGUR TÜRKÇESİ

Böylece ilk Uygur hükümdarının oğlu Bilge Kağan (Çince adı: Mo-yen-ço), 758 yılında Çinli ve Sogdlu mimarları Bay-Balık (Zengin Şehir) şehrinin kurulması için görevlendirmişti.

Çin sarayında 755-763 sıralarında büyük karışıklıklar olmuştur. Saraydan kovulmuş olan
Çin hükümdarı, kendi memleketinin güneybatıdaki komşusu olan ve eskiden barbar saydığı Uygurlar dan yardım istemek mecburiyetinde kalmıştı. Bu fırsatı değer lendiren Uygur kağanı Bögü (Moğ-yü), 762’de Çin’in başkenti Ch’ang-an’ı fethederek Çin hükümdarına iade etmiştir.

790-795 arasında, Beş-Balık etrafında Karluklarla şiddetli savaşlar yapılmıştır. Aynı zamanda Tibetliler de doğuda Kansu vilâyetinde Çin yolunu kesmekle Uygurların Koço’ya sahip olmalarını kıymetten düşürmek ve onların Çinle olan ticaretlerini kendi ellerine almak
istiyorlardı. Bunun için Tibetlilerle kanlı savaşlar yapılmıştır. 800 yılında Uygurlar, Koço,
Karaşehir ve Beş-balık olmak üzere başka şehirleri de fethettiler. Uygurlar kendilerini şehir
hayatına son derece vermiş olduklarından yerleşme bölgelerini hakkıyla nüfuzları altına almışlar ve yerleştikleri bölgelerin kültüründen yararlanarak gerçek sahibi olmuşlardı

Moğol zamanına kadar süren Koço Uygur Kağanlığı (840-1250) hiçbir döneminde güçlü bir imparatorluk olamamışsa da tarihte üstlendikleri rol, kültür alanındaki başarıları olmuştur. Onun içindir ki Uygur kültürü Cengiz’den sonra da epeyce bir zaman devam edebilmiştir. Bu nun da temelleri gayet tabiî ki 744-840 arasında atılmıştır.

Uygur alfabesi, geç dönem Soğd alfabesi diye adlandırılan Soğdların işlek el yazısından (kurziv) harf eklemeleri, birleş tirmeler gibi ufak değişiklikler ile alınarak Türkçe için kullanılmış bir yazı sistemidir. Bu alfabenin uzun süre ve en çok Uygurlar tarafından kullanılmış olması, Uygur kültürünün geliş me döne minin belirleyici unsurlarından biri olması nedeniyle Uygur alfabesi denilmiştir.

Uygur alfabesi Turfan ve çevresinde 15. yy’a kadar kullanılmış, ondan sonra yerini Arap alfabesine bırakmıştır. Bu dist Uygur eserleri arasında geçen Altun Yaruk’un
1687’de yazılmış bir nüshası ve Su-çou şehrinde 1702’de yazılmış bir Budizm metni
ele geçirilmiştir; yani Kansu’daki Budist Uygurlar arasında bu alfabe dinî amaçlı da
olsa 18. yy’a kadar kul lanılmıştır.

Uygur alfabesi, İslâmî dönem eserlerinin bazı nüshalarının yazımında da kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’in üç nüshasından biri olan Viyana nüshası Uygur harfleri ile yazılmış
ve 1439’da Herat’ta istinsah edilmiştir. Yine Kutadgu Bilig ile aynı dönemin, yani Karahanlı döneminin eseri olan ‘Atabetü’l-Hakâyık’ın en iyi nüshası, Uygur yazısı ile ünlü hattat Zeynü’l-‘Abidin bin Sultanbaht Cürcanî tarafından 1444’te Semerkand’da istinsah edilmiştir. Bunlar dışında Mi‘rac-nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ, Bahtiyar-nâme, Muhabbet-nâme,
Letâfet-nâme, Sîrâcü’l-Kulûb gibi eserlerin nüshaları ile 15. yy Çağatay şairlerinden Lutfî
ve Sekkakî’nin iki alfabe ile yazılmış şiirlerinin nüshaları vardır

Uygur alfabesi başka milletler tarafından da kullanılmıştır. 13. yy başlarında Moğolların resmî yazısı olmuş ve bu durum 20. yy ortalarına kadar devam etmiştir. 1204’te Cengiz Han, Tata Tonga adlı bir Uygur’u Moğollara yazı öğretmekle görevlendirmiş ve Uygur alfabesi Moğolcaya uyarlanarak öğretilmiştir.

Uygurca metinlerin ele alındığı ilk yayın, Uigurica’dır. Bu yayını gerçekleştiren kişi de
Müller’dir. 1908’de Müller’in yayına hazırladığı Uigurica I ve 1911’de yayımladığı Uigurica II’de Uygurca metinlerin kenarında Çinceleri de yer almaktadır.

Bunların ardından 1919’da Uigurica III’ü
de çıkarmış Müller’in ölümünden sonra 1931’de onun bıraktığı materyallerden A. v.
Gabain Uigurica IV’ü yayımlamıştır.

Uygur etnik adı, ilk olarak Bilge Kağan yazıtının doğu yüzü 37. satırında şöyle geçmektedir: uygur elteber yüzçe erin ilgerü tezip bardı “Uygurların ilteberi yüz kadar adamla doğuya doğru kaçıp gitti.”

Tiyeşan dağlarını diğer adı Tanrı Dağları’dır. Bu bilgi ünitedeki şu paragrafta verilmektedir:

Çinliler Talas yenilgisinden sonra 20. yüzyıla kadar, Tanrı Dağları’nın (Tiyenşan) batısına geçemediler. Batı Türkistan, böylece Çin tehlikesinden kurtuldu. Karluklar, Talas zaferinden on beş yıl sonra 766 tarihinde, Tanrı Dağları batısında ve Çu Irmağı boylarında ‘Karahanlı Devleti’ adında müstakil bir Türk devleti kurdular.

Uygurların ilk hükümdarları olan ‘Köl Bilge’ eski unvanlarıyla yetinmeyip kendisine “hakan” unvanı vermiş; bu  durumu çok geçmeden Çin’e de kabul ettirmiştir.

Uygurların ilk hükümdarları olan ‘Köl Bilge’ artık eski unvanı olan “ilteber”le yetinmeyip kendisine “hakan” unvanı vermiş; bu durumu çok geçmeden Çin’e de kabul ettirmiştir.

Bögü Kağan’ın yapmış olduğu Çin seferinin kağan ve onun halkı için en önemli sonucu, kağanın Mani dinini resmen kabul etmesidir (Ş. Tekin, “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle (762-1962)”, TDAY-Belleten 1962, s. 1-11). Bu olay Türk kültür tarihinde de yerini almış, tarihte Bögü Kağan’ın adı Mani dinini resmî din olarak kabul ettiren hükümdar olarak kalmıştır.

Uygur alfabesi, geç dönem Soğd alfabesi diye adlandırılan Soğdların işlek el yazısından (kurziv) harf eklemeleri, birleştirmeler gibi ufak değişiklikler ile alınarak Türkçe için kullanılmış bir yazı sistemidir. Bu alfabenin uzun süre ve en çok Uygurlar tarafından kullanılmış olması, Uygur kültürünün gelişme döneminin belirleyici unsurlarından biri olması nedeniyle Uygur alfabesi denilmiştir. Uygur alfabesinin yaygınlık kazandığına delil olarak, Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’ta yazıp Abbasî halifesine sunduğu Divanu Lugati’t-Türk (1072) adlı eserinde bu alfabe için kullandığı “Türk alfabesi” sözü yeterlidir.

Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat okunaklı ancak dört-beş harfi tanımlayabiliyoruz. Diğerleri hep bu dört-beş harften oluşmuştur. Bazı tek harfler o kadar çok sesi ifade eder ki bunlara müstakil harf denemez. Örneğin, tek bir harfin a, z, n, bazen r okunması gibi. /b/ ile /p/, /ç/ ile /c/, /j/ ile /z/ ve /k/ ile /g/ sesleri için sadece birer harf vardır. Kalın (art) /k/ ünsüzü, bazı yazmalarda kalın /g/ için kullanılan harfin üzerine iki nokta konulmak suretiyle ayırt edilse de buna her zaman uyulmaz, bu iki ses aynı şekilde yazılır. Yine hırıltılı /ħ/ ile kalın /g/ ve kalın /k/ seslerinin çoğu zaman ayırt edici şekilde yazılmadıkları görülür. /s/ ve /ş/ de aynı şekilde yazılan seslerdir.

İlk Uygur hükümdarının oğlu Bilge Kağan (Çince adı: Mo-yen-ço), 758 yılında Çinli ve Sogdlu mimarları Bay- Balık (Zengin Şehir) şehrinin kurulması için görevlendirmişti. Bu şehir adının Çince tercümesi Fu-Kuei- Çh’eng’dir. Çince adda geçen işaretlerin Türkçeye tercümesinden yola çıkarak burada, çiğ kerpiçten yapılmış evler olduğu veya en azından bu şehrin çiğ kerpiçten surlarla sarılmış olduğu anlaşılmaktadır. Bay-Balık şehrinin Uygurların veya genel olarak Moğolistan Türklerinin kurmuş olduğu ilk şehir olduğu iddiaları günümüz için de geçerlidir.

Çin sarayında 755-763 sıralarında büyük karışıklıklar olmuştur. Saraydan kovulmuş olan Çin hükümdarı, kendi memleketinin güneybatıdaki komşusu olan ve eskiden barbar saydığı Uygurlardan yardım istemek mecburiyetinde kalmıştı. Bu fırsatı değerlendiren Uygur kağanı Bögü (Moğ-yü), 762’de Çin’in başkenti Ch’ang-an’ı fethederek Çin hükümdarına iade etmiştir. Bögü Kağan şehri kuşatması sırasında birkaç Manici Soğdu ziyaret etmiştir. Bu Soğdlar Uygur kağanı üzerinde büyük etki bırakmış olacak ki Bögü Kağan Karabalgasun’a geri dönerken bunlardan dördünü yanına alır. Bunlar arasında en önemlisi Ruiy-şi adında bir rahiptir. Karabalgasun kitabesinin Çince yüzü bu rahibi konu edinir.

Tarihi kaynaklarda Dokuz Oğuz adıyla Uygurlar kastedilmiştir. Bu bilgi kitabınızda bulunan aşağıdaki paragraftan anlaşılmaktadır:

Mani dininin getirisi olan kişisel terbiye ve disiplin ile barışçıl faaliyetler Uygurların ve hükümdarlarının mücadele azmini, başka bir deyişle savaş isteklerini azaltmıştır. Bu hususta o dönemin Arap tarihçisi El-Cahiz’in (?766-869) tespitleri önemlidir (R. Şeşen, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Fazîletleri, Ebu ‘Osman ‘Amr b. Bahr el-Cahiz, TKAE Yayınları, Ankara 1967): “Türklerden Dokuz Oğuzların (Uygurların) hâli de –önce Türklerin kahramanları, hâmîleri iken sonra- bunun gibi oldu. Kendilerinden kat kat fazla oldukları hâlde Karluklara üstün geliyorlardı. Mani dinine girdikten sonra - ki, Mani dini sulh ve pasiflik konusunda Hıristiyanlıktan daha kötüdür- onlardaki bu cesaret bozuldu, bu kahramanlık esip gitti.