UYGUR TÜRKÇESİ

744 yılında Moğolistan’daki II. Köktürk Devleti, Uygurlar başta olmak üzere Karluk ve Basmılların ittifakıyla yıkılır. Yıkılan devletin yerine Uygur Kağanlığı (Ötüken Uygur Kağanlığı, 744-840) adlı başka bir Türk devleti kurulur. Bu Kağanlığın merkezi Orhun nehri üzerinde yer alan Karabalgasun’dur.

Uygur etnik adı, ilk olarak Bilge Kağan yazıtının doğu yüzü 37. satırında şöyle geçmektedir: uygur elteber yüzçe erin ilgerü tezip bardı  “Uygurların ilteberi yüz kadar adamla doğuya doğru kaçıp gitti.” (Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s. 8-9 ve 36-37).

Çinliler, Talas yenilgisinden sonra 20. yüzyıla kadar, Tanrı Dağları’nın (Tiyenşan) batısına geçemediler. Batı Türkistan, böylece Çin tehlikesinden kurtuldu. Karluklar, Talas zaferinden on beş yıl sonra 766 tarihinde, Tanrı Dağları batısında ve Çu Irmağı boylarında ‘Karahanlı Devleti’ adında müstakil bir Türk devleti kurdular.

Uygurların ilk hükümdarları olan ‘Köl Bilge’ artık eski unvanı olan “ilteber”le yetinmeyip kendisine “hakan” unvanı vermiş; bu durumu çok geçmeden Çin’e de kabul ettirmiştir.

Karabalgasun’un iktidar mücadelesi ve isyanlara maruz kalması ve başta Tibetliler, Kırgızlar ve Çinlilerin dıştan baskıları nedeniyle zayıf düşen Ötüken Uygur Kağanlığı 840’ta Kırgızlar tarafından tarihe gömülmüştür.

627-643 yılları arasında Çinli seyyah Hsüangtsang’ın Pekin’den Hindistan’a yaptığı yolculuğu anlattığı seyahatnamesi önemli bilgiler vermektedir. Bu eser daha sonra Uygurlar tarafından Uygurcaya da tercüme edilmiştir. Bu seyahatnamede Türklerin yaşamış olduğu bölgelerdeki âdet, gelenek-görenek ve etkili olan dinlerden; Budizm, Zerdüştlük ve Şamanizmden bahsedilmektedir.

Budist Türklerden kalan metinlerin çoğu Soğd yazısından geliştirilen Uygur alfabesi ile yazılmıştır. Doğrudan Soğd yazısı ile yazılmış birkaç metin dışında Brahmi ve Tibet yazısı ile yazılmış az sayıda yazma da vardır.

Uygur alfabesinin uzun süre ve en çok Uygurlar tarafından kullanılmış olması, Uygur kültürünün gelişme döneminin belirleyici unsurlarından biri olması nedeniyle Uygur alfabesi denilmiştir. Uygur alfabesinin yaygınlık kazandığına delil olarak, Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’ta yazıp Abbasî halifesine sunduğu Divanu Lugati’t-Türk (1072) adlı eserinde bu alfabe için kullandığı “Türk alfabesi” sözü yeterlidir.

Osmanlı sarayında Uygur harfleriyle yazan kâtiplere bahşı denirdi

Uygurcada Türkçenin 8 ünlüsü, Arap alfabesindeki ünlülerle söyleyecek olursak elif, vav,
ye harfleri ile yazılır. Söz başı /a/ ünlüsü elif + elif (çoğunlukla tek elif); /e/ ünlüsü ise tek
elif; /o/, /u/ ünlüleri elif + vav; /ö/, /ü/ ünlüleri elif + vav + ye (çoğu zaman elif + vav) ile yazılır.

766 tarihinde, Tanrı Dağları batısında ve Çu Irmağı boylarında ‘Karahanlı Devleti’ adında müstakil bir Türk devletini Karluklar kurmuştur

Bay-Balık şehrinin Uygurların veya genel olarak Moğolistan Türklerinin kurmuş olduğu ilk şehirdir.

Batı Türkistan Çin tehlikesinden kurtuldu.

Serbest ticaret arttı.

Türkler kağıt yapmasını öğrendi.

Türkler müslümanlıkla tanıştı.

Mani dinini kabul etmiştir.

Maddeye önem vermeyen bir hükümdardır.

Yerleşik hayatı Batılılardan öğrenmek istemiştir.

Soğdlarla işbirliği içinde olmuştur.

Çinlilere mani dinini kabul etmesi için herhangi bir girişimde bulunmamıştır.

Ötüken Uygur Kağanlığı 840’ta  Kırgızlar tarafından yıkılmıştır.

Çok güçlü bir imparatorluğa dönüşememişlerdir.

Çinliler tarafından tanınmışlardır.

Tarım havzasında kurulmuş bir kağanlıktır.

Birinci dinleri  Budizmdir.

Cengiz döneminden sona ermiştir.

Yeni kabul ettikleri dinlerin alfabelerini uyarlayarak kullanmışlardır.

Maniheist Türkler Mani ve Uygur alfabesini kullanmıştır.

Uygur alfabesi Soğd yazısından yararlanılarak oluşturulmuştur.

Kaşgarlı Mahmut "Türk alfabesi" kavramını ilk kullanan kişidir.

Uygur alfabesi Hristiyanlıkla ilgili metinlerde de kullanılmıştır.

Müslüman Türklerin yaşadığı, fakat Moğolların hâkim olduğu ülkelerde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. Bu, 14. yy’da başlamış ve 15. yy’da artarak devam etmiştir. Uygur yazısının 15. yy’da Osmanlı sarayında da kullanıldığı bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmed’in Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı yaptığı başarılı seferden sonra 1473’te gönderdiği yarlık   , altta Arap olmak üzere iki alfabelidir. Bu yarlık, Fatih’in sarayında görevli bahşı’lardan Şeyhzade Abdürrezzak Bahşı tarafından yazılmıştır. Topkapı Müzesinde bulunan bu yarlık, Reşit Rahmeti Arat tarafından yayımlanmıştır (“Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, Türkiyat Mecmuası, C. VI, 1939, s. 285-322).

Uygur yazısı ile ünlü hattat Zeynü’l-‘Abidin bin Sultanbaht Cürcanî tarafından 1444’te Semerkand’da istinsah edilmiştir. Bunlar dışında Mi‘rac-nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ, Bahtiyar-nâme, Muhabbet-nâme, Letâfet-nâme, Sîrâcü’l-Kulûb gibi eserlerin nüshaları ile 15. yy Çağatay şairlerinden Lutfî ve Sekkakî’nin iki alfabe ile yazılmış şiirlerinin nüshaları vardır (O. F. Sertkaya, “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Yazılmış Şiirleri III. Uygur Harfleri İle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar I”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XX, İstanbul 1972, s. 157-184; “Some New Documents Written in the Uigur Script in Anatolia”, Central Asiatic Journal XVIII/3, 1974, s. 180-192; İslâmî Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bakış, Bochum 1977)

Uygur alfabesindeki ünsüz işaretleri Türkçe için yeterli değildir.

Bazı tek harfler farklı sesleri temsil eder.

Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir.

Harflerin bu kadar güç okunmasına rağmen bu yazının bunca uzun zaman yaşayabilmesi, taşıdığı kültürün yüksekliğini ispat eder.

Soğd yazısı ile ile arasında bazı farklar vardır.

F. W. K. Müller, kazılarda bulunan metinlerdeki Uygur alfabesini ve diğer alfabeleri çözerek 1898-1914 yılları arası Doğu Türkistan’da yapılan kazılardan elde edilen yazmaların çoğunun Türkçe, yani -o dönemin Türkçesi- Uygur Türkçesi olduğunu meydana çıkarır.