UYGUR TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 12

Karabalgasun’un iktidar mücadelesi ve isyanlara maruz kalması ve başta Tibetliler, Kırgızlar ve Çinlilerin dıştan baskıları nedeniyle zayıf düşen Ötüken Uygur Kağanlığı 840’ta Kırgızlar tarafından tarihe gömülmüştür.

Uygur alfabesinin uzun süre ve en çok Uygurlar tarafından kullanılmış olması, Uygur kültürünün gelişme döneminin belirleyici unsurlarından biri olması nedeniyle Uygur alfabesi denilmiştir. Uygur alfabesinin yaygınlık kazandığına delil olarak, Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’ta yazıp Abbasî halifesine sunduğu Divanu Lugati’t-Türk (1072) adlı eserinde bu alfabe için kullandığı “Türk alfabesi” sözü yeterlidir.

Mani dinini kabul etmiştir.

Maddeye önem vermeyen bir hükümdardır.

Yerleşik hayatı Batılılardan öğrenmek istemiştir.

Soğdlarla işbirliği içinde olmuştur.

Çinlilere mani dinini kabul etmesi için herhangi bir girişimde bulunmamıştır.

bar ‘var, mevcut’+ça [eşitlik durumu eki]
tıd- ‘engellemek’-u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dım [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]
ıd- ‘göndermek’ < ı- ‘göndermek’ -d [fiilden fiil yapım eki; pekiştirme görevini görür]
-ur [geniş zaman eki] -men [1. tekil kişi eki]
ķat(a)ġ ‘katı, sert’< ķat- ‘katılaşmak; daralmak’ -(a)ġ [fiilden isim yapım eki] +la-
[isimden fiil yapım eki]-n [dönüşlülük eki] -(ı)ng͡ [2. çoğul kişi emir eki]

eren ‘adamlar’< er ‘adam’ +ninng͡ [tamlayan durumu eki]
öntür- ‘göndermek; uğurlamak’ < ön- ‘dışarı, öne çıkmak’ -tür [ettirgenlik eki] -di [1.
tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

‘WYCWN: üçün

‘YNC’: inçe

YYRCY: yirçi

‘YNYSY: inisi

‘RDNY: erdini

neglük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne, hangi’ +gü [isimden isim yapım eki] +lük [isimden isim
yapım eki]
edgü ‘iyi; yarar’ < ed ‘mal, değerli eşya’ +gü [isimden isim yapım eki]

1. N’KLWK X’LYR MN TNKRYM
neglük ķalır men teng͡rim
Ben niçin kalıyorum, haşmetlim?
2. MN YM’ P’R’YYN ‘DKW YVLQ
men yime barayın edgü yavlaķ
Ben de gideyim. İyi (de) kötü (de)
3. PWLS’R PYRL’ PWL’LYM TYP
bolsar birle bolalım tip
olsak, birlikte olalım. ‘‘ diye.
4. YM’ X’NKY ‘WXWL XYLYNCY
yime ķang͡ı oġul ķılınçı
Ancak babası oğlunun ahlâkı
5. YVL’Q ‘WYCWN SVMZ ‘RTY
yavlaķ üçün sevmez erti
kötü olduğu için onu sevmiyordu.
6. ‘WYTRW P’RS’R P’RXYL TYP
ötrü barsar barġıl tip
Bunun üzerine: ‘‘Gideceksen git’’ diye
7. YRLQ’DY ‘WL ‘WYDWN X’NKY
yarlıġķadı ol ödün ķang͡ı
buyurdu. Bu sırada babası
8. X’N ‘WLWŞ PWDWN ‘YXL’YW SYQ
ķan uluş bodun ıġlayu sıķhan ve bütün halk ağlayıp sız

Uygurca karşılığı TWRXWRDY olan sözlerin çevirisi “turğurdı”dır.

ķat(a)ġ ‘katı, sert’< ķat- ‘katılaşmak; daralmak’ -(a)ġ [fiilden isim yapım eki]

edgü ‘iyi; yarar’ < ed ‘mal, değerli eşya’ +gü [isimden isim yapım eki]

yarat- ‘donatmak, hazırlamak’ < yara- ‘uygun olmak’ -t [ettirgenlik eki] -tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

turġur- ‘durdurmak, sabitlemek’ < tur- ‘durmak’ -ġur [ettiegenlik eki] -dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

yarat- ‘donatmak, hazırlamak’ < yara- ‘uygun olmak’ -t [ettirgenlik eki] -tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

turġur- ‘durdurmak, sabitlemek’ < tur- ‘durmak’ -ġur [ettiegenlik eki] -dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

ilit- ‘(yanına) almak, götürmek’ < il- ‘iliştirmek’ -(i)t [pekiştirme fonksiyonlu ettirgenlik eki] -mez men [1. tekil kişi olumsuz geniş zaman]

toķıt- ‘vurdurmak, çaldırmak’ < toķ ‘vurma sesi’ +ı- [isimden fiil yapım eki] -t [ettirgenlik eki] -(ı)p [zarf-fiil eki]

küçe- ‘zorlamak, güç kullanmak’ < küç ‘güç, zor’ -e [isimden fiil yapım eki] -p [zarf-fiil eki]
ilit- ‘(yanına) almak, götürmek’ < il- ‘iliştirmek’ -(i)t [pekiştirme fonksiyonlu ettirgenlik eki] -mez men [1. tekil kişi olumsuz geniş zaman]

ünte- ‘seslenmek, bağırmak’ < ün ‘ün, ses’ +te- [isimden fiil yapım eki] -me [olumsuzluk eki] -diler [3. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]

so ‘zincir’ (< Çince suǒ) +la- ‘zincirlemek’ [isimden fiil yapım eki] -p [zarf-fiil eki]

bar ‘var, mevcut’+ça [eşitlik durumu eki]

munçulayu ‘bu şekilde’ < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlikeki] +la- [isimden fiil yapım eki] -(y)u [zarf-fiil eki]

bil ‘bel’ +çe [eşitlik durumu eki]

 tüt- ‘tütmek’ -er [geniş zaman sıfat-fiili] +çe [eşitlik durumu eki]

1. T’YW ‘DKW ‘WYKLY TYKYNYK ‘WZ
tayu edgü ögli tiginig uzlayarak İyi Düşünceli Prensi yola koy

2. ‘TY ‘WYNTWRWP T’LWY Q’
atı öntürüp taluy-ķa
up uğurlayarak okyanusa

3. ‘YDTY L’R X’LTY T’LWY ‘WYKWZ K’
ıdtı-lar ķaltı taluy ögüz-ke
gönderdiler. Ne zaman ki okyanusa
4. T’KYP YYTY KWYN TWRWP
tegip yitti kün turup
varıp ulaştı, (orada) yedi gün kalıp
5. KMY Y’R’TY YYTY TYMYR SW
kemi yarattı yitti timir son
gemiyi donattı. Yedi zincirle
6. KMY SWL’P TWRXWRDY YYTYNC
kemi solap turġurdı yittinç
gemiyi bağlayıp, yerine sabitledi. Yedinci
7. KWYN T’NK T’NKL’YWR ‘RK’N
kün tang͡ tang͡layur erken
gün tan atarken
8. ‘DKW ‘WYKLY TYKYN ‘WLWX KWYV
edgü ögli tigin uluġ küvİyi Düşünceli Prens heybetli da

munçulayu ‘bu şekilde’ < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlikeki]
+la- [isimden fiil yapım eki] -(y)u [zarf-fiil eki]

ikigü ‘ikisi birlikte’< iki ‘2’ +egü [isimden isim yapım eki; topluluk sayıları yapar. krş.
Orhun Türkçesi, Ünite VI, Topluluk Sayıları]
yit- ‘yedmek, yedeğinde götürmek’ -(i)p [zarf-fiil eki]
bil ‘bel’ +çe [eşitlik durumu eki]
tıntur- ‘dinlendirmek’ < tın- ‘soluk almak’ -tur [ettirgenlik eki] -ġalı [zarf-fiil eki; burada sebep fonksiyonunda]

teg- ‘erişmek, ulaşmak’ -gey siz [2. çoğul kişi gelecek zaman eki]