UYGUR TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 9

Maitrisimit gibi sahneye konulmak üzere yazılmış önemli bir eser de Kalyanamkara et Papamkara (İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens) öyküsüdür. Bu eser üzerinde Fransa’da yapılan ilk iki çalışma 1914 yılına aittir. 1940’ta Hüseyin Namık Orkun, Prens Kalyanamkara et Papamkara Hikâyesinin Uygurcası (TDK Yayınları, İstanbul 1940) adı ile çalışmasını yayımladı.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Maitrisimit gibi sahneye konulmak üzere yazılmış önemli bir eser de Kalyanamkara et Papamkara (İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens) öyküsüdür.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

n ve y sesleri, Orhun Türkçesinde /ń/ (ny, palatal n) birleşik sesidir. ͡ koń “koyun” KT D12, BK D11; ańıg “kötü, fena” T 34 sözcükleri Orhun yazıtlarında bu sesin bulunduğu örnek sözlerdir. Uygurca n ağzında Orhun Türkçesindeki bu birleşik ses /ń/, y ağzında /y/’ye gelişmiştir, yani Uygurcada, Orhun Türkçesindeki koń ve ańıg sözleri, n ağzında kon ve anıg, y ağzında ise koy ve ayıg olmuştur.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap C şıkkıdır.

Ayrıca başka Uygur metinlerinde körünçlük ‘üzerinde gösteri yapılan yüksek yer, sahne’, körünççi ‘seyirci’, körünçlemek ‘seyretmek’ gibi sözcüklerin geçmesi Uygurlarda tiyatro sanatının varlığını doğrular niteliktedir.

Orhun ve Uygur Türkçelerini, Eski Türkçe (Alttürkische) adı altında değerlendiren Gabain, yazmış olduğu gramerinde (Alttürkische Grammatik, Leipzig, 1941), “Uygurca” kavramını açıklarken bu yazı dili içerisinde, başta Uygurlar olmak üzere beş boyun ağız özelliklerinin görüldüğünü söyler, fakat bu boyların hangileri olduğunu belirtmez.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

1. T’ŞX’RW ’YLYNCWK’ ’’TL’NTWRDY
taşġaru ilinçüke atlanturdı
(Prensi) dışarıya gezinti yapmak üzere ata bindirmişler2. ’RTY P’LYX T’ŞTYN T’RYXCY L’R’X
erti balıḳ taştın tarıġçı-laraġ
di. Şehir dışında çiftçileri
3. KWYRWR ’RTY QWRWX YYRYK SWV’YW
körür erti ḳuruġ yirig suvayu
görür idi. Kuru toprağı sulayıp
4. ’WYL YYRYK T’RYYW XWŞ QWZXWN
öl yirig tarıyu ḳuş ḳuzġun
yaş toprağı ekerlerken kuş kuzgun
5. SWQ’R YWLYYWR S’NSYZ TWYM’N
suḳar yulıyur sansız tümen
gaga vurup (canlıları gagalarıyla) çekip çıkarıyorlar, sayısız on binlerce (milyarlarca)
6. ’WYZLWK ’WYLWRWR T’RYX T’RYYW
özlüg ölürür tarıġ tarıyu
canlı öldürüyorlar. (Onlar bir yandan) tarla sürerlerken
7. ’M’RY TYNLX L’RYX XWŞCY K’YYKCY
amarı tınlıġ-larıġ ḳuşçı keyikçi
kuş avcısı, yaban avcısı,
8. P’LYXCY ’’VCY TWR CY TWZ’XCY
balıḳçı avçı tor-çı tuzaḳçı
balıkçı, avcı, torcu (ağ ile kuş avlayan), tuzakçı

ilinçü ‘gezinti, eğlence’ < il- ‘ilgi duymak’ –(i)n ‘(kendisi) ilgi lenmek’ [fiilden fiil yapım
eki, dönüşlülük eki] –çü [fiilden isim yapım eki] +ke [yönelme durumu eki]
atlantur- ‘ata binmek’ < at ‘at’ +la-n ‘ata binmek’ [isimden fiil yapım eki] –tur [ettirgenlik eki] –dı erdi [belirli geçmiş zamanın hikâyesi]
taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]
tarıġçı ‘çiftçi’ < tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –ġ ‘tarım’ [fiilden isim yapım eki] +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]
yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki]

lag

ag

9. yy

Budizm

Çince

Arpın Çor Tigin

Mani ve Uygur alfabesi ile yazılmıştır.

b ~ m değişimi

Maniheist çevrede yazılmış olduğu sanılan, Türk-runik harfleriyle yazılı olan eser Irk Bitig “Fal Kitabı”dır.

ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden
isim yapım eki]
tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
engir- ͡ ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]
bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p
[zarf-fiil eki]
toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]

1. PWLWP ’’YYX XYLYNC XYLWR TYN
bolup ayıġ ḳılınç ḳılur tınkötü işler yapıyor, birçok can2. LYX L’R’X ’WYLWRWR ’M’RY TYNLX
lıġ-laraġ ölürür amarı tınlıġlıları öldürüyorlar. Bazı insan3. L’R CXRY ’NKYR’R YWNK ’NKYR’R
lar çıġarı engirer yün ͡ g en ͡ girer ͡
lar iplik eğiriyor, yün eğiriyor,
4. KYNTYR ’NKYR’R PWZ PRT’TP Q’RS
kentir engirer böz bertetip kars ͡
kendir eğiriyor; bez örüp yün kumaş
5. TWQYWR T’QY YM’ ’’DRWQ ’WZL’R
toḳıyur taḳı yime adruḳ uzlar
dokuyorlar. Ve yine diğer ustalar
6. KNTW KNTW ’WZ ’YŞYN ’YŞL’YWR
kentü kentü uz işin işleyür
kendi zanâatini icra ediyor.
7. //DRWK ’’DRWK ’MK’K ’MK’NWR
adruḳ adruḳ emgek emgenür
Ayrı ayrı (türlü türlü) sıkıntı çekiyorlar.
8. ///Y YM’ KWYRDY ’M’RY TYNLX L’R
[taḳ]ı yime kördi amarı tınlıġ-lar
Ve yine gördü ki; pek çok insan

bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]
ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden
isim yapım eki]
tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
engir- ͡ ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]
bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p
[zarf-fiil eki]
toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]

1. YWNT ’WD CWX’R XWY
yunt ud çoḳar ḳoy
atları, sığırları başlarına vurarak öldürüyor; koyun,
2. L’XZYN ’WLTY TYNLIX L’RYX
laġzın ulatı tınlıġ-larıġ
domuz ve diğer canlıları
3. ’WYLWRWR T’RYSYN SWY’R
ölürür terisin soyar
öldürüyor, derisini yüzüyor,
4. X’N ’WYKWZ ’’XYT’R ’’TYN X’NYN
ḳan ügüz aḳıtar etin ḳanın
kan nehiri akıtıyor, etini kanını

5. S’T’R ’’NYN ’WYZ ’YKYDWR YM’
satar anın öz igidür yime
satıyor, onunla kendilerini besliyor(geçimlerini sağlıyor). Yine
6. PWDYSVT TYKYN PW ’WLWŞ
bodisavat tigin bu uluş
Bodisavat prens bu ülke
7. PWDWN ’’YX XYLYNCLX L’R XYLMYŞYN
bodun ayıġ ḳılınçlıġ-lar ḳılmışın
halkının kötü işler yaptığını
8. KWRWP ’RTWNKW PWŞWŞ LWX X’DXW LX
körüp ertüngü buşuş-luġ ͡ ḳadġuluġ
görerek fevkalâde kederli ve kaygılı