UYGUR TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 3

taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]

ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]

suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]

tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –(y)u [zarf-fiil eki]

yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

Doğru cevap A'dır.

suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]

sansız ‘sayısız’ < sa- ‘hesap etmek’ –n ‘sayı’ [fiilden isim yapım eki] +sız [isimden isim
–sıfat- yapım eki, yokluk eki]

ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]

özlüg ‘ruhu olan, canlı’ < öz ‘öz, ruh’ +lüg [isimden isim –sıfat- yapım eki]

yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

tigin ‘prens’ +(i)g [belirtme durumu eki]

ti- ‘demek’ –p [zarf-fiil eki]

öd ‘zaman’ +(ü)n [araç durumu eki]

ıġla- ‘ağlamak’ –(y)u [zarf-fiil eki]

Doğru cevap E'dir.

YWNT ’WD CWX’R XWY
yunt ud çoḳar ḳoy

Doğru cevap A'dır.

P’RTM’YYN X’NKYM ’YLYK
bertmeyin ḳangım ilig. Doğru cevap B'dir.

köngül ͡ ‘gönül’ +(ü)g [belirtme durumu eki]. Doğru cevap D'dir.

ḳol- ‘istemek’ –ġuçı [sıfat-fiil eki]

ḳut ‘devlet, talih’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]. Doğru cevap E'dir.

toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

engir- ͡ ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]

bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]

Doğru cevap A'dır.

L’XZYN ’WLTY TYNLIX L’RYX
laġzın ulatı tınlıġ-larıġ

Doğru cevap C'dir.

Ötüken Uygur Kağanlığının (744-840) merkezi Orhun nehri üzerinde yer alan Karabalgasun’dur.

Uygur etnik adı, ilk olarak Bilge Kağan yazıtının doğu yüzü 37. satırında şöyle geçmektedir

Kağanın Mani dinini kabul edişinin türlü sebepleri olsa gerektir. Ancak fikir yürüterek bulunabilecek olası sebepler arasında şunları gösterebiliriz:

Ötüken Uygur Kağanlığı 840’ta Kırgızlar tarafından tarihe gömülmüştür.

Türklerin Budizmle tanışmaları Uygurlarla olmamıştır. Budizm ve bununla ilgili olarak Bumın’in ikinci oğlu Muhan Kağan (553-572)’ın adı 572-580 yılları arasındaki I. Köktürk Kağanlığı’ndaki olayların anlatıldığı Bugut yazıtında ve Çin kaynaklarında geçmektedir. Çin kaynaklarında Muhan için Çin’in başkentinde (Çan-gan) bir Türk tapınağı yaptırıldığı haber verilmektedir. Türkler arasında Budizm konusundaki en önemli olay ise Muhan’ın kardeşi Taspar Kağan’ın (572-581) Budizmi Çinli rahip Hui-lin’in telkinleriyle kabul edip ardından manastırlar yaptırması ve Kuzey Çin imparatorundan dinî kitaplar göndermesini istemesidir. Bir sutra’yı (Nirvanasutra) Türk diline çevirmek için ilk girişim bu döneme rastlar. Bugün için elde bulunmayan, ancak Çin kaynaklarında varlığından bahsedilen bu sutranın hangi harflerle yazılmış olduğuna dair en ufak bilgi yoktur.

Uygur alfabesinin yaygınlık kazan dığına delil olarak, Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’ta yazıp Abbasî halifesine sunduğu Divanu Lugati’t-Türk (1072) adlı eserinde bu alfabe için kullandığı “Türk alfabesi” sözü yeterlidir.

F. W. K. Müller, kazılarda bulunan metin lerdeki Uygur alfa besini ve diğer alfabele ri çözerek 1898-1914 yılları arası Doğu Türkistan’da yapılan kazılardan elde edilen yazmaların çoğunun Türkçe, yani -o dönemin Türkçesi-Uygur Türkçesi olduğunu meydana çıkarır. Müller, Uygur harfli yazmaları Moğol yazısının yardımıyla çözmüştür, çünkü Moğollar, Uygur yazısını tâ Cengiz zamanında benimsemiş bulunuyorlardı.

Uygurca metinlerin ele alındığı ilk yayın, Uigurica’dır.

V. Bang ve öğrencisi A. von Gabain’in birlikte çıkardıkları bir başka süreli yayın daha vardır: Türkische Turfan-Texte (TTT). Bu yayının ilk altı sayısı Bang ve Gabain’e ait olup bu yayınlarda beş ayrı metin araştırması ve bir indeks bulunmaktadır (TTT I, 1929; TTT II, 1929; TTT III 1930;.TTT IV, 1930; TTT V, 1931; TTT VI, 1934). 1959’da son sayısı yani 10. sayısı çıkan bu dergi Berliner Turfantexte (BTT) adı ile devam etmiştir. Günümüzde hâla çıkan BTT’nin ilk sayısını 1971’de G. Hazai ve P. Zieme yayımlamışlardır (O. F. Sertkaya, “Turfan Metinleri ve Yapılan Yayımları”, Türkiyat Mecmuası XIX, İstanbul 1980).

Ayrıca Mani metinlerinde tapıġ “hürmet, hizmet, huzur” tapaġ; sarsıġ “kaba” sarsaġ; yalıŋ “yalın, çıplak” yalaŋ; tarıġ “ekin, darı” taraġ; balıḳ “balık; şehir” balaḳ olmuştur.