UYGUR TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 13

Ötüken Uygur Kağanlığı 840’ta  Kırgızlar tarafından yıkılmıştır.

Çok güçlü bir imparatorluğa dönüşememişlerdir.

Çinliler tarafından tanınmışlardır.

Tarım havzasında kurulmuş bir kağanlıktır.

Birinci dinleri  Budizmdir.

Cengiz döneminden sona ermiştir.

Yeni kabul ettikleri dinlerin alfabelerini uyarlayarak kullanmışlardır.

Maniheist Türkler Mani ve Uygur alfabesini kullanmıştır.

Uygur alfabesi Soğd yazısından yararlanılarak oluşturulmuştur.

Kaşgarlı Mahmut "Türk alfabesi" kavramını ilk kullanan kişidir.

Uygur alfabesi Hristiyanlıkla ilgili metinlerde de kullanılmıştır.

Müslüman Türklerin yaşadığı, fakat Moğolların hâkim olduğu ülkelerde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. Bu, 14. yy’da başlamış ve 15. yy’da artarak devam etmiştir. Uygur yazısının 15. yy’da Osmanlı sarayında da kullanıldığı bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmed’in Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı yaptığı başarılı seferden sonra 1473’te gönderdiği yarlık   , altta Arap olmak üzere iki alfabelidir. Bu yarlık, Fatih’in sarayında görevli bahşı’lardan Şeyhzade Abdürrezzak Bahşı tarafından yazılmıştır. Topkapı Müzesinde bulunan bu yarlık, Reşit Rahmeti Arat tarafından yayımlanmıştır (“Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, Türkiyat Mecmuası, C. VI, 1939, s. 285-322).

Uygur yazısı ile ünlü hattat Zeynü’l-‘Abidin bin Sultanbaht Cürcanî tarafından 1444’te Semerkand’da istinsah edilmiştir. Bunlar dışında Mi‘rac-nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ, Bahtiyar-nâme, Muhabbet-nâme, Letâfet-nâme, Sîrâcü’l-Kulûb gibi eserlerin nüshaları ile 15. yy Çağatay şairlerinden Lutfî ve Sekkakî’nin iki alfabe ile yazılmış şiirlerinin nüshaları vardır (O. F. Sertkaya, “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Yazılmış Şiirleri III. Uygur Harfleri İle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar I”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XX, İstanbul 1972, s. 157-184; “Some New Documents Written in the Uigur Script in Anatolia”, Central Asiatic Journal XVIII/3, 1974, s. 180-192; İslâmî Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bakış, Bochum 1977)

Uygur alfabesindeki ünsüz işaretleri Türkçe için yeterli değildir.

Bazı tek harfler farklı sesleri temsil eder.

Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir.

Harflerin bu kadar güç okunmasına rağmen bu yazının bunca uzun zaman yaşayabilmesi, taşıdığı kültürün yüksekliğini ispat eder.

Soğd yazısı ile ile arasında bazı farklar vardır.

F. W. K. Müller, kazılarda bulunan metinlerdeki Uygur alfabesini ve diğer alfabeleri çözerek 1898-1914 yılları arası Doğu Türkistan’da yapılan kazılardan elde edilen yazmaların çoğunun Türkçe, yani -o dönemin Türkçesi- Uygur Türkçesi olduğunu meydana çıkarır.

Böylece ilk Uygur hükümdarının oğlu Bilge Kağan (Çince adı: Mo-yen-ço), 758 yılında Çinli ve Sogdlu mimarları Bay-Balık (Zengin Şehir) şehrinin kurulması için görevlendirmişti.

Çin sarayında 755-763 sıralarında büyük karışıklıklar olmuştur. Saraydan kovulmuş olan
Çin hükümdarı, kendi memleketinin güneybatıdaki komşusu olan ve eskiden barbar saydığı Uygurlar dan yardım istemek mecburiyetinde kalmıştı. Bu fırsatı değer lendiren Uygur kağanı Bögü (Moğ-yü), 762’de Çin’in başkenti Ch’ang-an’ı fethederek Çin hükümdarına iade etmiştir.

790-795 arasında, Beş-Balık etrafında Karluklarla şiddetli savaşlar yapılmıştır. Aynı zamanda Tibetliler de doğuda Kansu vilâyetinde Çin yolunu kesmekle Uygurların Koço’ya sahip olmalarını kıymetten düşürmek ve onların Çinle olan ticaretlerini kendi ellerine almak
istiyorlardı. Bunun için Tibetlilerle kanlı savaşlar yapılmıştır. 800 yılında Uygurlar, Koço,
Karaşehir ve Beş-balık olmak üzere başka şehirleri de fethettiler. Uygurlar kendilerini şehir
hayatına son derece vermiş olduklarından yerleşme bölgelerini hakkıyla nüfuzları altına almışlar ve yerleştikleri bölgelerin kültüründen yararlanarak gerçek sahibi olmuşlardı

Moğol zamanına kadar süren Koço Uygur Kağanlığı (840-1250) hiçbir döneminde güçlü bir imparatorluk olamamışsa da tarihte üstlendikleri rol, kültür alanındaki başarıları olmuştur. Onun içindir ki Uygur kültürü Cengiz’den sonra da epeyce bir zaman devam edebilmiştir. Bu nun da temelleri gayet tabiî ki 744-840 arasında atılmıştır.

Uygur alfabesi, geç dönem Soğd alfabesi diye adlandırılan Soğdların işlek el yazısından (kurziv) harf eklemeleri, birleş tirmeler gibi ufak değişiklikler ile alınarak Türkçe için kullanılmış bir yazı sistemidir. Bu alfabenin uzun süre ve en çok Uygurlar tarafından kullanılmış olması, Uygur kültürünün geliş me döne minin belirleyici unsurlarından biri olması nedeniyle Uygur alfabesi denilmiştir.

Uygur alfabesi Turfan ve çevresinde 15. yy’a kadar kullanılmış, ondan sonra yerini Arap alfabesine bırakmıştır. Bu dist Uygur eserleri arasında geçen Altun Yaruk’un
1687’de yazılmış bir nüshası ve Su-çou şehrinde 1702’de yazılmış bir Budizm metni
ele geçirilmiştir; yani Kansu’daki Budist Uygurlar arasında bu alfabe dinî amaçlı da
olsa 18. yy’a kadar kul lanılmıştır.

Uygur alfabesi, İslâmî dönem eserlerinin bazı nüshalarının yazımında da kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’in üç nüshasından biri olan Viyana nüshası Uygur harfleri ile yazılmış
ve 1439’da Herat’ta istinsah edilmiştir. Yine Kutadgu Bilig ile aynı dönemin, yani Karahanlı döneminin eseri olan ‘Atabetü’l-Hakâyık’ın en iyi nüshası, Uygur yazısı ile ünlü hattat Zeynü’l-‘Abidin bin Sultanbaht Cürcanî tarafından 1444’te Semerkand’da istinsah edilmiştir. Bunlar dışında Mi‘rac-nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ, Bahtiyar-nâme, Muhabbet-nâme,
Letâfet-nâme, Sîrâcü’l-Kulûb gibi eserlerin nüshaları ile 15. yy Çağatay şairlerinden Lutfî
ve Sekkakî’nin iki alfabe ile yazılmış şiirlerinin nüshaları vardır

Uygur alfabesi başka milletler tarafından da kullanılmıştır. 13. yy başlarında Moğolların resmî yazısı olmuş ve bu durum 20. yy ortalarına kadar devam etmiştir. 1204’te Cengiz Han, Tata Tonga adlı bir Uygur’u Moğollara yazı öğretmekle görevlendirmiş ve Uygur alfabesi Moğolcaya uyarlanarak öğretilmiştir.

Uygurca metinlerin ele alındığı ilk yayın, Uigurica’dır. Bu yayını gerçekleştiren kişi de
Müller’dir. 1908’de Müller’in yayına hazırladığı Uigurica I ve 1911’de yayımladığı Uigurica II’de Uygurca metinlerin kenarında Çinceleri de yer almaktadır.

Metinde geçen “suvayu” kelimesinin yapısının doğru çözümlemesi A seçeneğinde doğru olarak verilmiştir: suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]

Metinde altı çizilen yirig kelimesi yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki] şeklinde çözümlenir. Görüldüğü gibi kelimenin kökü günümüzdeki “yer” kelimesidir.

D seçeneğinde verilen tınlıġlaraġ kelimesi şu şekilde çözümlenir:  tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]. Diğerlerinde isimden isim yapım eki bulunmaz.

B seçeneğinde verilen kelime ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden isim yapım eki] şeklinde çözümlenir. Görüldüğü gibi -(ı)n dönüşlülük eki yalnızca bu kelimede bulunmaktadır.