UYGARLIK TARİHİ II

Yeniçağ Batı Avrupa’sında, ekonomik ve sosyal alanda başlayan dönüşüm, siyasal düşünce yapısında da değişimi beraberinde getirdi. Döneme damgasını vuran burjuvazi, ekonomik yapıya hâkim olduktan sonra, siyasal yapıda da etkinliğini arttırma mücadelesi içine girdi. Onun bu isteğini kuramsal anlamda dile getirenler Aydınlanma Dönemi düşünürleri oldu.
İşte bu yeni dünya görüşü, Aydınlanma Felsefesi olarak adlandırılmıştır. Aydınlanma Felsefesi İngiltere’de başlayarak Fransa’ya geçmiş ve Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturmuştur. Aydınlanma düşünürleri 1789 Fransız Devrimi’nin öncüleri olmuşlardır. Almanya’yı da etkileyen Aydınlanma Felsefesi, her ülkede o ülkenin sosyopolitik yapısına göre şekillenmiştir. Aydınlanma Felsefesinin İngiltere’de deneyci, Fransa’da akılcı, Almanya’da ise mistik akılcı yönü ön plana çıkmıştır. Aydınlanma düşüncesinin temelini bireyin özgürlüğü düşüncesi oluşturmuştur.

Aydınlanma Felsefesi İngiltere’de başlayarak Fransa’ya geçmiş ve Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturmuştur. Aydınlanma düşünürleri 1789 Fransız Devrimi’nin öncüleri olmuşlardır. Almanya’yı da etkileyen Aydınlanma Felsefesi, her ülkede o ülkenin sosyopolitik yapısına göre şekillenmiştir. Aydınlanma Felsefesinin İngiltere’de deneyci, Fransa’da akılcı, Almanya’da ise mistik akılcı yönü ön plana çıkmıştır. Aydınlanma düşüncesinin temelini bireyin özgürlüğü düşüncesi oluşturmuştur.

Aydınlanma Çağı, toplumsal yaşamın ve düşünüşün aklın rehberliğinde yeniden düzenlendiği bir çağ olmuştur. Kant’ın “Aklını kendin kullanma cesaretini göster!” sözü, Aydınlanma Felsefesinin bu yönüne vurgu yapmaktadır. Nitekim insanın aklını kullanma cesareti bu dönemin parolası olmuştur. Aklın kullanılması da bilimin gelişmesinin önünü açmış; doğa bilimleri, deney ve gözlemin, aklın uygulama aracı olarak kullanılması sonucunda büyük bir gelişme göstermiştir. Newton ve Kopernik ile insanın evrene ilişkin görüşleri köklü bir değişime uğramış; Decartes ve Kant ile bu değişimin felsefi yönü oluşturulmuştur.
Evrensel akla dayanan ve genel yararı esas alan bu düşünce sistemi, 18. yy.’a damgasını vurmuştur. Aydınlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dünya görüşü idi. Bu dönemde burjuvazi, aklı esas alarak, siyasi rejimi kendi çıkarlarına göre şekillendirme mücadelesi içine girmiştir.

Aydınlanma felsefesinin ilkeleri, Bilim, doğa, felsefe, akıl, laiklik, mutluluk, özgürlük, kendine güven, hukuk.

Özgürlük: İnsanın düşünme ve düşündüğünü ifade etme özgürlüğü vardır.
Peşin yargılar ve sınırlamalar olmaksızın insanın kendini, evrendeki yerini ve doğayı
anlama çabası, akılcılığın gereklerindendir. Ayrıca Voltaire’in formülleştirdiği;
ticaretin zenginliği, zenginliğin özgürlüğü, özgürlüğün ticaretin gelişmesini ve
ticaretin gelişmesinin de devletin büyüklüğünü sağladığı inancı döneme hâkim
olmuştur.

Aydınlanma Felsefesi İngiltere’de başlayarak Fransa’ya geçmiş ve Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturmuştur. Aydınlanma düşünürleri 1789 Fransız Devrimi’nin öncüleri olmuşlardır. Almanya’yı da etkileyen Aydınlanma Felsefesi, her ülkede o ülkenin sosyopolitik yapısına göre şekillenmiştir. Aydınlanma Felsefesinin İngiltere’de deneyci, Fransa’da akılcı, Almanya’da ise mistik akılcı yönü ön plana çıkmıştır. Aydınlanma düşüncesinin temelini bireyin özgürlüğü düşüncesi oluşturmuştur.

Aydınlanma Çağı’nın en temel özelliği bu dönemin akıl çağı olmasıdır. Peşin yargılara karşı çıkılan bu dönemde, bireyin özgürlüğü düşüncesi ön plana çıkarılmıştır. İnsanın mutlu olmasını sağlayacak bir yönetim biçiminin oluşturulması hedeflenmiştir. Aynı zamanda insanlar arasında eşitliğin sağlanması amaçlanmıştır. Bu, kan soyluluğuna dayalı ayrıcalıkların ortadan kaldırılması anlamına geliyordu. En önemlisi de siyasal erkin kaynağının değişmiş olmasıdır. Bu güç, Tanrısal olmaktan çıkarılıyor, halka indiriliyordu. Aydınlanma Felsefesinin amacı peşin yargıları yıkmaktır. Dolayısıyla hedefi Katolikliğin getirdiği peşin yargılar ile siyasal peşin yargılardır. Böylece yeni bir dünya görüşü gelişmeye başladı. Hümanist felsefe, Rönesans ve Reform hareketi ile bağlantılı olarak gelişen bu yeni dünya görüşü, Avrupa tarihinde bir dönüm noktası olan Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturacaktır. Aydınlanma Felsefesinin temeli akılcılığa dayalıdır. Akıl herşeyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak ve siyaset laikleştirilmeye çalışılacaktır. Amaç insanların mutluluğunu sağlamaktır. Bunun için de insanların eşit ve özgür olduğu düşüncesi öne çıkarılacaktır. Kendine güvenen, akılcı ve özgür insan tipi Aydınlanma Dönemi’ne damgasını vuracaktır. Ayrıca bu dönem, doğa bilimleri, hukuk ve felsefe alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bütün bu gelişmeler Aydınlanma Felsefesinin temel özelliklerini oluşturacaktır.

Aydınlanma Felsefesinin temel ilkeleri; bilim ve felsefe, akılcılık, laiklik, mutluluk, özgürlük, kendine güven ve hukuk olarak belirlenmektedir. Peşin yargılara karşı çıkılan bu dönemde, bireyin özgürlüğü düşüncesi ön plana çıkarılmıştır. İnsanın mutlu olmasını sağlayacak bir yönetim biçiminin oluşturulması hedeflenmiştir. Aynı zamanda insanlar arasında eşitliğin sağlanması amaçlanmıştır. Aydınlanma Felsefesinin temeli akılcılığa dayalıdır. Akıl her şeyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak ve siyaset laikleştirilmeye çalışılacaktır. Amaç insanların mutluluğunu sağlamaktır. Bunun için de insanların eşit ve özgür olduğu düşüncesi öne çıkarılacaktır. Kendine güvenen, akılcı ve özgür insan tipi Aydınlanma Dönemi’ne damgasını vuracaktır. Ayrıca bu dönem, doğa bilimleri, hukuk ve felsefe alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bütün bu gelişmeler Aydınlanma Felsefesinin temel özelliklerini oluşturacaktır.

Adam Smith (1727-1790) de ekonomik yaşamın doğal yasalara bağlı bulunduğunu savunmuş ancak ulusların zenginliğinin kaynağının doğa değil emek olduğunu ileri sürmüştür. Nitekim 1776’da yayınlanan Ulusların Zenginliği adlı ünlü eseri kapitalizmin temel kitabı olacaktır. Ona göre ülke çıkarlarının korunması için serbest dolaşımın sağlanması ve gümrük duvarlarının kaldırılması gerekiyordu. Görüldüğü gibi bu düşüncelerle devletin ekonomiye müdahalesinin önüne geçilmeye çalışılıyor; ekonomik alanda liberalizmi savunan görüşler ileri sürülüyordu.

Voltaire, Candide adlı romanında insanlığın sorunlarının bilimsel ilerleme ile çözümlenebileceğine duyulan inancı eleştirerek, teknolojik gelişmelere bel bağlamak yerine insanın kendi kendisini geliştirmesi yani “kendi bahçesini ekmesi” zorunluluğunu vurgular. Rousseau ise eğitim konusuna eğilmiş ve Emile adlı romanında eğitimin amacının, insana yaşama sanatını öğretmek olması gerektiğine dikkat çekmiştir. Aydınlanma Çağı’nda İngiltere’de özellikle yergi alanında Jonathan Swift (1667-1745)’in ve Samuel Johnson (1709-1784)’ın ismi geçmektedir. Swift, Gulliver’in Gezileri adlı ünlü eserinde savaşı, kavgayı, kötülüğü eleştirmektedir. Johnson da eleştiri ve hiciv yazılarıyla, yazdığı İngiliz Dili Sözlüğü ve şiirleriyle İngiliz edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Bu yüzyılda Alman edebiyatında öne çıkan isim ise Gotthold Lessing (1739- 1781)’dir. Alman tiyatro türünün babası sayılan Lessing, eserlerinde akıl çağı konularını ele almıştır.

Rönesans Dönemi’nde İtalya’da din dışı müziğin ilk örneği olarak ortaya çıkan opera, 18. yüzyılda da egemenliğini sürdürmüştür. Ancak bu dönemde Georg Friedrich Handel (1685-1759), Christoph Gluck (1714-1787) ve Wolfgang Amedeus Mozart (1756-1791) gibi daha çok Alman sanatçılar öne çıkmıştır. Handel aynı zamanda oratoryo müziğinin de ilk bestecisidir. Ayrıca Johann Sebastian Bach (1685-1750) da orkestra, oda müziği ve sonat gibi müziğin pek çok türüne katkıda bulunmuştur. Görüldüğü gibi 18. yüzyılda pek çok alanda olduğu gibi müzik alanında da bir devrim yaşanmıştır. İlk senfoni ve quartet örneklerini veren Franz Joseph Haydn (1732-809) ile her türden çok sayıda eser besteleyen Mozart, Çağ’a isimlerini vermişlerdir. Haydn ve Mozart Çağı olarak da bilinen 18. yüzyılda müziğin merkezi olarak Viyana sivrilmeye başlar.

Locke, liberal bireycilikten ve mutlak iktidarın sınırlandırılmasından yana görüşler ileri sürmüştür. Temel hak ve özgürlüklerin özellikle de mülkiyet hakkının güvence altına alınmasını istemiş; aksi hâlde insanlara baş kaldırma hakkını tanımıştır. Hükümet Üzerine İki Deneme adlı eseriyle burjuvazinin isteklerinin tercümanı olmuştur. Ayrıca yasaları yapan ve uygulayan güçlerin ayrı ellerde toplanması gerektiğini savunarak demokratikleşme yolunda önemli bir adım atmıştır.

Montesquieu, iktidarın sınırlandırılmasına ilişkin görüşler ileri sürmüş, aristokratik liberalizmi savunmuştur. Onun demokrasiye en önemli katkısı, kuvvetler ayrılığına ilişkin görüşleridir. Ona göre kuvvet kuvveti durdurmalıdır. Özgürlüklerin sağlanmasının ön koşulu budur. Onun bu görüşü demokrasinin temeli olacaktır. Rousseau ise halkın iktidarını ve her alanda eşitliği yani mutlak demokrasiyi savunmaktadır. Onun amacı, eşitlikçi, demokratik bir toplum düzeni oluşturmaktır.

Rousseau, “Toplum Sözleşmesi”nde halk egemenliğinin sonucu olarak doğrudan doğruya demokrasiyi savunur. Yasalar yasa koyucular tarafından hazırlansa bile bunları onaylayan halk meclisleri olduğuna göre, yasama yetkisi halkın elindedir ve son söz halka aittir. Ancak kapitalist sistem içinde kalabalık bir nüfusla halk egemenliğini gerçekleştirmenin zorluğu karşısında Rousseau, “Emredici Vekâlet” kavramıyla bu sorunu çözmeye çalışmıştır. Seçmenlerin ve vekillerin olduğu bu yapıda seçmenler vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunları uygulayacaktır. Direktifler yerine getirilmediği takdirde ise seçmenler vekilleri azledebileceklerdi. Yani Emredici Vekâlet yoluyla, doğrudan doğruya bireyin temsil edilmesine çalışılacaktır. Burada önemli olan bir diğer nokta da vekillerin çeşitli sınıf veya toplulukların değil, doğrudan halkın vekili olmalarıdır.

Voltaire, siyasal özgürlüğünü elde etmek isteyen burjuvazinin en etkili temsilcilerinden biri olmuştur. Özellikle düşünce özgürlüğünü sağlamak için büyük mücadele vermiştir. Şu sözleri onun düşünce ve ifade özgürlüğüne bakış açısını çok iyi yansıtmaktadır: “Söylediklerinizin hiçbirinde sizinle aynı düşüncede değilim; ancak onları söyleme hakkınızı ölünceye değin savunacağım.” Katolikliğe ve kiliseye karşı savaş açan Voltaire, Katolikliği peşin yargılar, boş inançlar ve bağnazlıkla eşdeğer görmektedir. Ancak bir yandan da dinin sosyal yararına inanmakta ve bağnazlıktan arınmış bir dini savunmaktadır. “Dine inanmalı fakat papazlara asla...” diyerek din adamlarını eleştirmektedir. Özetle Voltaire’in Tanrı’sı, Newton’unki gibi kalbe değil akla seslenmektedir.

Doğadaki hiçbir şeyin keyfî olmadığını ve doğanın evrensel matematik
kanunlarına bağlı olduğunu savunan Descartes’ın bu görüşleri Newton’un
düşüncelerine temel olacaktır. Nitekim Newton da genel çekim yasasını bularak
tüm evreni tek bir çekim yasasının hâkim olduğu dev bir makine olarak görecektir.
Birbirine yakın iki cismin ağırlıklarıyla doğru orantılı olarak birbirini çektiğini
ileri süren Newton, böylece gezegenlerin güneş etrafında sabit bir yörünge ile
dönme nedenine de açıklık getirecektir.
Bu dönemde yaşanan, doğa ile ilgili bilimsel gelişmeler sonucunda, insanlığın
evrene bakış açısı değişmiş; evrenin tam bir uyum ve düzen içinde olduğu ve bu
düzenin doğa yasaları sayesinde mükemmel bir saat gibi işlediği düşüncesi hâkim
olmuştur. Bu düşünce, Aydınlanma Çağı düşünürlerinin kuramlarının temelini
oluşturacak ve Modern Çağ’a geçişi sağlayan bir dönüm noktası olacaktır.

Aydınlanma Çağı edebiyatta düz yazı çağı olarak anılmaktadır. Özellikle matbaanın
yaygınlaşması ve eserlerin ulusal dillerde çevrilmeye başlanması edebî eserlerin geniş çevrelere ulaşmasını sağlamıştır. Bu dönemde edebiyata ve sanata duyulan
ilgi ekonomik gelişmişlikle de paralellik gösterir.

Liberal bireyciliğin babası sayılan Locke, mutlak iktidarın sınırlandırılmasına
ilişkin görüşleriyle burjuvazinin sözcülüğünü yapmıştır. Nitekim siyasetle ilgili
Hükümet Üzerine İki Deneme adlı eserini 1690 yılında, yani burjuva devriminin zaferle
sonuçlandığı tarihte kaleme almış ve burjuvazinin ideallerini dile getirmiştir.
Bunlar arasında hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması, özellikle mülkiyet
hakkının tanınması ve mutlak iktidarın sınırlandırılması başta gelmektedir. Gerçekte
ihtiyaç duyulan, değişen ekonomik yapıya uygun bir siyasal yapılanmayı sağlamaktır.
Bir başka deyişle kapitalist sistemin devamı için ihtiyaç duyulan kurumların
oluşturulması gerekiyordu.

Montesquieu’ya göre “kuvvet kuvveti durdurmalı” yoksa özgürlük olmaz. Onun bu görüşü Batı demokrasisinin temeli olacaktır. Devletin üç ayrı görevi olduğundan söz eder; yasaları yapmak, bunları uygulamak ve suçluları cezalandırmak. Böylece her güce bir karşı güç oluşturularak, kuvvetin kuvveti durdurması sağlanacaktı. Yürütme gücünün krala verilmesini, yasama gücünün ise halk ve soylulardan oluşan iki meclise
verilmesini savunan Montesquieu’nun amacı; kral, soylular ve halk arasındaki siyasi ve sosyal dengeyi sağlamaktır. Öte yandan krala veto hakkı vermiş, yargı üzerinde de yasamanın yetkisini tanımıştır. Aslında Montesquieu, sınırlı yani meşruti monarşiyi savunmuştur.

Rousseau, burjuvazinin Yükseliş Dönemi’nde halkın iktidarını, her alanda eşitliği ve mutlak demokrasiyi savunur. Üstelik demokrasinin gerçekleşmesine ilişkin herhangi bir belirtinin olmadığı bir dönemde demokrasiyi savunmuştur. Bu, onun ilerici yönünü oluşturmaktadır. Rousseau’nun amacı eşitlikçi bir demokratik toplum oluşturmaktır. Araştırmacılar, Rousseau’nun, milleti, egemenliğin sahibi olarak görmesi itibarıyla, egemenliğin kaynağı yönünden “milli egemenliği”, egemenliğin kullanımı yönünden ise “halk egemenliğini” savunduğunu ileri sürerler.