UYGARLIK TARİHİ II

Karayolunu güvenli görmeyen Haçlıların, daha sonra seferlerini deniz yoluyla yapmayı tercih etmeleri, aynı zamanda ticaretin gelişmesini de sağladı. Önce Haçlıları, arkadan hacıları taşıyan şövalyeler, gemicilik ve ticaretle uğraşır hâle geldiler. Akdeniz’e kıyısı olan ticaretin tohumunu attılar. Sonuç olarak Haçlı Seferleri denizaşırı, kıtalar arası ticareti başlatmış oldu. Ticaret sayesinde zenginleşen, kentlerde oturan, bu yüzden kendisine kent soylu anlamına gelen burjuvazi denilen tüccar sınıfı 15.yüzyıldan itibaren yükselişe geçti. Ticaretle uğraşarak zenginleşen burjuvazi, ekonomik yapıda ağırlığını hissettirdi. Aristokratların zenginliği toprağa dayalıydı ve toprakların bir sınırı vardı. Oysa burjuvazinin zenginliği ticaretten kaynaklanıyordu ve ticaretin, üstelik denizaşırı ticaretin sınırı yoktu. Dolayısıyla ticaretten elde edilen servet, aristokratların topraktan elde ettiği serveti kısa sürede geçecekti. Değişim kaçınılmazdı.

Burjuvazi: Yeniçağ Batı Avrupa’sının sınıfsal yapısı içinde yükselen sınıfı oluşturan, zenginliği ticarete dayalı olan, ekonomik yapıda üstünlüğü ele geçiren ve sonrasında siyasal yapıda hak arayışları içine giren, döneme damgasını vuran bir sınıf.

Dokuma sanayii ilk sırada gelişen sanayi kollarından biri oldu. Bu dönemde pek çok imalathane örgütlendi. İmalathaneler sanayileşmeye gidişte ilk adımı oluşturdular. Bu imalathaneler, uzak pazarlara yönelik üretim yapıyorlardı. Özellikle dokumacılık büyük gelişme gösterdi. Dokuma kumaşlara olan talep arttı. İmalathanelerde seri üretim başladı. Kısa sürede ucuz ve standart mal üretilmeye ve bunların ticareti yapılmaya başlandı. Bu durum karşısında kendi dükkânında kendi üretim araçlarıyla üretim yapan zanaatçılar, imalathanelerle rekabet edemediler ve kısa sürede iflas ettiler. Sonuç olarak dükkânını kapatmak zorunda kalan zanaatçılar, imalathanelerde emeklerini satarak çalışmak zorunda kaldılar. Böylece imalathanelerde parça işi yapmaya başlayan zanaatçılar, emeklerinin karşılığında ücret almaya başladılar. Bunun sonucunda zanaatçılar işçileşti. İşçi sınıfını besleyen diğer bir kesim de serflerdi. Feodal beyler serfleri topraklarından çıkarıp, değişen yapıya ayak uydurma çabası içine girdikleri zaman, işsiz güçsüz kalan ve hiçbir maddi varlığı olmayan serfler de imalathanelere gidip çalışmaya başladılar. Böylece serfler de işçileşti. İmalathanelerin iş gücüne ihtiyacı vardı. İmalathaneleri örgütleyen sermaye sahibi girişimci sınıf, serf ve zanaatçıları imalathanelere çekmeyi başardı. Böylece serfler ve zanaatçılar işçileşerek ister istemez sistemin bir parçası oldular. Bu dönemde gelişme gösteren bir diğer sanayi kolu maden sanayiidir. Madenlerin işletilmesi sermayenin daha da artmasını sağladı. Maden sanayiinin gelişmesi ile ateşli silahlar kullanılmaya başlandı. Feodal beylerin son sığınakları olan kaleleri top ve tüfeklerle yerle bir edildi. Böylece feodal toplum yapısı büyük bir değişime uğradı. Ayrıca ateşli silahlar, Batı Avrupa devletlerinin yeni coğrafyalara yayılmasına ve sömürgecilik faaliyetlerine imkan sağladı.

Cenevre’de Protestanlığı örgütlemeye çalışan Calvin, burada teokratik bir diktatörlük kurmuştur. Aslında söylemlerinde, kilise ile devletin görev ayrımından, kilisenin devlete karşı özerkliğinden ve laiklikten yanadır, ancak uygulamada bunun tersini yapmıştır. Calvin, Protestanlığı, Avrupa çapında bir hareket hâline getirmiştir. Calvin’in öğretisi, insanı, dünya işlerinden ayırmıyordu. O, insanın yapabileceği her girişimi görev olarak görüyordu. Calvin’in görüşlerini benimseyenler Calvincilik adı altında her türlü kapitalist girişime aracı oldular. Böylece Calvincilik, kapitalizmin gelişme gösterdiği ülkelerde yayıldı. Yükselen burjuvazi, kazanç amacıyla yaptığı tüm hareketlerin dinsel yaptırımı olarak Calvinciliği kullandı. Calvin’in Luther ile bazı ortak görüşleri paylaştığı görülür; Katolik Kilisesinin otoritesinin, din adamlarının aracılığının ve bazı dinsel törenlerin reddedilmesi, kutsal kitabın esas alınması bunlar arasında sayılabilir. Aynı zamanda Calvin’in doğadaki düzenin tanrısal olduğu ve insanların değiştiremeyeceği, bu nedenle de düzenin koruyucusu olması gerektiği yolundaki görüşleri de Luther’le örtüşmektedir. Nitekim Calvin, insanların manevi eşitliğinden söz ederken; ekonomik, sosyal ve siyasal eşitsizliği kabul eder. Calvin’in genel felsefesi alın yazısına dayalıdır ki bu da Luther’deki, yöneticilere boyun eğilmesi düşüncesiyle benzerlik gösterir. Calvin, yöneticilerin gücünü Tanrı’dan aldığını, bu nedenle yöneticilere karşı gelmenin Tanrı’nın düzenine karşı gelmek demek olduğunu iddia eder. Hatta yönetici kötü olduğunda bile, onu cezalandırmanın vatandaşlara düşmeyeceğini; bunun Tanrı’ya ait olduğunu ve Tanrı’nın kralların kralı olduğunu ileri sürer. Tüm krallar Tanrı buyruklarına bağlıdır. Buradan çıkan sonuç; kralların, yönettiği halklara karşı değil Tanrı’ya karşı sorumlu olduklarıdır.

Bir İngiliz düşünürü olan Hobbes’un yaşadığı dönem, İngiltere’de mezhep mücadelelerinin, iç savaşların yaşandığı bir dönemdir. Dolayısıyla Hobbes, böyle bir ortamda kargaşa ve bunalımlar içinde, korkularla büyüyecektir. Nitekim bu durumu “Korku ve ben ikiz kardeş gibiyiz.” diyerek ifade etmiştir.

Hobbes, 1651 yılında Leviathan adlı bir kitap bastırır. Kitaba ismini veren, İncil’de geçen bir ejderhadır. Yeryüzünde kimse bu ejderhaya karşı koyamaz. Hobbes’un bu ejderhası, devleti simgelemektedir. Yapay bir yaratık olarak da nitelendirilen devlet, bir sözleşmeyle oluşturulmuştur. Hobbes devletin ortaya çıkışını, toplum sözleşmesiyle açıklar. İnsanlar kendi istekleriyle, kendilerini koruması için bir sözleşme yaparak devleti meydana getirdiler. Böylece doğal yaşama hâlinden devlet aşamasına geçildi. Ona göre insanlar doğal yaşamda yani devlet kurulmadan önce âdeta bir cehennem hayatı yaşıyorlardı. Hobbes bu durumu “insan insanın kurdudur” ifadesiyle özetliyordu. Herkes eşit ve özgürdü. Bu durumda herkes birbiriyle savaşıyordu ve insanlar korku içinde yaşıyorlardı. Böyle bir ortamda uygarlık gelişemezdi. İşte insanlar Hobbes’a göre bu cehennem hayatından kurtulmak için sınırsız özgürlüklerine son vermişler, yaptıkları sözleşme ile tüm haklarını, kendilerini temsil edecek ve yönetecek olan devlete devretmişlerdir. Ancak Leviathan sözleşmeye bağlı değildi; insanlar, haklarını egemen güce kendi istekleriyle devrediyorlardı. Dolayısıyla Leviathan’ın topluma karşı bir yükümlülüğü bulunmuyordu. Buna karşılık geniş yetkilere sahipti. Hobbes’a göre hukukun kaynağı tekti ve bu da devletin iradesiydi.

Bir İngiliz düşünürü olan Hobbes’un yaşadığı dönem, İngiltere’de mezhep mücadelelerinin, iç savaşların yaşandığı bir dönemdir. Dolayısıyla Hobbes, böyle bir ortamda kargaşa ve bunalımlar içinde, korkularla büyüyecektir. Nitekim bu durumu “Korku ve ben ikiz kardeş gibiyiz.” diyerek ifade etmiştir.

Hobbes, 1651 yılında Leviathan adlı bir kitap bastırır. Kitaba ismini veren, İncil’de geçen bir ejderhadır. Yeryüzünde kimse bu ejderhaya karşı koyamaz. Hobbes’un bu ejderhası, devleti simgelemektedir. Yapay bir yaratık olarak da nitelendirilen devlet, bir sözleşmeyle oluşturulmuştur. Hobbes devletin ortaya çıkışını, toplum sözleşmesiyle açıklar. İnsanlar kendi istekleriyle, kendilerini koruması için bir sözleşme yaparak devleti meydana getirdiler. Böylece doğal yaşama hâlinden devlet aşamasına geçildi. Ona göre insanlar doğal yaşamda yani devlet kurulmadan önce âdeta bir cehennem hayatı yaşıyorlardı. Hobbes bu durumu “insan insanın kurdudur” ifadesiyle özetliyordu. Herkes eşit ve özgürdü. Bu durumda herkes birbiriyle savaşıyordu ve insanlar korku içinde yaşıyorlardı. Böyle bir ortamda uygarlık gelişemezdi. İşte insanlar Hobbes’a göre bu cehennem hayatından kurtulmak için sınırsız özgürlüklerine son vermişler, yaptıkları sözleşme ile tüm haklarını, kendilerini temsil edecek ve yönetecek olan devlete devretmişlerdir. Ancak Leviathan sözleşmeye bağlı değildi; insanlar, haklarını egemen güce kendi istekleriyle devrediyorlardı. Dolayısıyla Leviathan’ın topluma karşı bir yükümlülüğü bulunmuyordu. Buna karşılık geniş yetkilere sahipti. Hobbes’a göre hukukun kaynağı tekti ve bu da devletin iradesiydi. Bu görüşü ile kaba kuvvetin savunucusu olarak görülen Hobbes, mülkiyet hakkını kabul etmekle birlikte; gerekli gördüğünde devletin, mülkiyete el koymasını da kabul eder. Çünkü ona göre devletsiz mülkiyetin bir anlamı yoktur. Hobbes’un bu görüşü aslında burjuva çıkarlarına uygun düşmez. O, içinde bulunduğu kargaşa ortamına son verme amacındadır ve çıkar yol olarak da mutlak monarşik bir yönetimi savunur. Ayrıca Hobbes, kilisenin devletin denetimine alınmasını ister ki bu da onun Katolikliği karşısına alarak Anglikanizmi savunduğunu gösterir. Görüldüğü gibi hemen hemen aynı dönemlerde, farklı ülkelerde, birbirine yakın görüşler ileri sürülmüştür. Hepsi de içinde bulundukları siyasal duruma çözüm olarak mutlak monarşik yönetimleri görmüşler ve bunu savunmuşlardır. 16.yüzyılda amaç iç karışıklıklara son verecek güçlü bir yönetimin kurulma arzusudur. Farklı ülkelerdeki farklı düşünürlerin birleştikleri ortak nokta mutlak monarşinin sorunları çözeceği genel görüşüdür. Mutlak monarşik yönetim, bu dönemde burjuvazinin de özlediği bir yönetim biçimidir. Egemen sınıfın kapitalist ilişkilerini sürdürebilmesi, siyasal yapıdaki istikrara bağlı olduğundan güçlü bir yönetim burjuvazinin de çıkarlarına uygun düşüyordu. Ancak ilerleyen yüzyıllarda burjuvazi, ekonomik gücüne dayanarak, siyasal yapıda da hak arayışları içine girecektir. İşte bu dönemde, krallarla burjuvazi arasındaki denge değişecek; burjuvazi kralın yetkilerini sınırlandırarak, parlamentoya girebilmenin mücadelesini verecektir.

Osmanlıların 16 yüzyıldaki askeri zaferleri, Avrupalıları derinden etkiledi ve onları Osmanlı ordusu ve savaş yöntemi hakkında araştırmalar yapmaya itti. 17. yüzyılda bu konuda eserler verildi. Askeri alanda Osmanlıya üstünlük sağlayan bir başka özellik ise Osmanlı ordusunun manevra kabiliyeti yüksek askeri bir güce sahip olmasıydı. Osmanlı ordusundaki hafif süvarilerin, tımarlı sipahilerin ve hafif piyadelerin ileri manevra gücüyle sağladıkları avantajın farkına varan Avrupalılar, Osmanlıyı örnek aldılar ve askerlerinin manevra kabiliyetini arttırmak için piyadelerinde zırh kullanımını azalttılar.

Ayrıca savaş sırasında askerleri cesaretlendiren ve karşı tarafın psikolojisini olumsuz etkileyen Osmanlı mehterhanesi de Avrupalıların ilgisini çekmiş; Osmanlı mehterhanesini taklit eden Avrupalılar, kendi askeri bandolarını oluşturmuşlardır.

Öte yandan Osmanlıların Avrupa’da hızla ilerlemesi 16.yüzyılda Almanya’da bir korku yaratmıştı. Öyle ki Osmanlı tehlikesine karşı Türk çanı adeti başlatılmıştır. Günün belli saatlerinde kilisede çanlar çalınarak, Hristiyanlar, Türk ilerleyişine karşı duaya çağrılıyorlardı. Yine ilk gazete de (Newe Zeitung) 1502’de Türklere ait haberler için çıkarılmıştır.

Luther, Osmanlı akınlarını doğal afetlere benzetiyor ve Tanrının bir cezası olarak değerlendiriyordu. Türklere karşı direnme konusunda üç risale yazan Luther, Türkleri şeytanın hizmetkarı olarak görüyor, deccal olarak tasvir ediyordu. 1529’da Osmanlıların Viyana’yı kuşatmaları üzerine Luther, Avrupa Devletlerini aralarındaki savaşı sonlandırıp, Türklere karşı birlik olmaya çağırıyordu.

Bununla birlikte 17.yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti, Avusturya karşısında yenildi. 1593-1606 savaşında Osmanlının başarısız olmasının temel nedeni, Avusturya’nın ordusunu ve kalelerini ateşli silahlarla donatmış olmasıydı. Ateşli silahların üstünlüğü bir dönüm noktası oldu ve artık 17.yüzyılda Osmanlı, Avrupa karşısındaki üstünlüğünü kaybetmeye başladı. Bundan sonra ekonomik, teknolojik ve askeri alanda Batı’nın ilerleyişi başladı.