UYGARLIK TARİHİ II

Yaşam Koşulları ve Din

Arabistan, 4. ve 6. yüzyıllar arasında yoksulluk ve bedevîleşme çağı olarak tabir edilen bir tür karanlık çağa gömülmüştür. Müslümanlar, söz konusu dönemi Cahiliye olarak isimlendirirler. İslâmiyet’in doğuşundan önceki dönemde, Arap halkı, bedevî kabileleri şeklinde örgütlenmişti. Geçimlerini, sürülerinin yanı sıra kervan ticareti ve yağmacılıkla sağlıyorlardı. Kabilenin siyasî örgütlenmesinde liderliği, adına seyyid veya şeyh denilen önderler üstlenmişti. Göçebelerin dini, eski Sâmîler’in putperestliğiyle yakından ilgili olup, ayrıca en önemlileri Lât, Menât, Uzza ve Hübel olan ilahları da mevcuttu. Göçebeler, ilahlarını bir kutsal emanet gibi taşırlar ve savaşlarda mutlaka yanlarında bulundururlardı. Dini inkâr etmek ihanet anlamına geleceği gibi, dine riayet, aynı zamanda siyasî itaatin de göstergesiydi. Putperestliğin dışında, Arabistan’da Hanîf dini denilen İbrahim milletinin dini de iz bırakmış gibiydi. Bunlar, şirki asla kabul etmeyip, bir Allah’a inanmak ve Allah’ın rızasına uymak, doğruluğa meyletmek, Hacca gitmek, sünnet olmak gibi dinî gelenekleri yerine getirenlerdir. Kur’an’da İslâm, Hz. İbrahim’in dininin yeniden canlandırılması olarak tanımlanmaktadır.

Cahiliye: İslâm’dan önceki Arap devrinin adı olup, Hz. Muhammed’den önce Arap yarımadasındaki puta tapma devri olarak da değerlendirilmektedir.

Hazreti Muhammed, Rebiü’l-evvel ayının on ikinci pazartesi gecesi Mekke’de Beni Haşim mahallesinde dünyaya geldi. Mîlâdî takvim, 20 Nisan 571 yılına işaret etmektedir. Babası, Mekke’nin ileri gelenlerinden Abdülmuttalib’in oğlu Abdullah, annesi ise Veheb kızı Âmine’dir. Dedesi Abdülmuttalib’in mensup olduğu Hâşim soyu Mekke’nin önde gelen aileleri arasındadır. Genel olarak Hz. Peygambere, Muhammed isminin dedesi tarafından verildiği kabul edilir. Anlamı, övülmüş, beğenilmiş, hamd edilmiş, bereketlendirilmiş demektir. Doğumundan önce babası Abdullah’ın ölümü, Peygamber’in ağır şartlar altında büyümesine sebep olmuştur. Bundan sonra dedesi Abdülmuttalib ve annesi Âmine’nin himayesinde büyüyen Hz. Muhammed, bir süre sonra Halime isimli bir sütanneye verilmiştir. Mekke’nin çok sıcak bir yer olması sebebiyle şehrin ileri gelenlerinin yeni doğan çocuklarını civardaki yaylalarda oturan sütannelere vermesi bir gelenek halini almıştı. Sütanne ile birlikte geçen üç yıldan sonra Halime, çok sevdiği bu çocuğun yanında bir yıl daha kalması için annesinin müsaadesini istemişti. Hz. Muhammed, sütanne ya­nında dört yıl kaldıktan sonra annesinin yanına gönderilmiştir. Amine, oğlunu akrabalarıyla tanıştırmak ve özellikle babasının kabrini ziyaret etmek için Medine’ye götürdüğü sırada dönüş yolunda hastalanıp hayatını kaybetmiştir. Beraberinde bulunan Ümmü Eymen, onu dedesi Abdülmuttalib’e teslim etmiş, fakat dedesinin yanında geçen mutlu günler de çok kısa sürmüştü. Ölüm yatağındayken dedesi, torununu, oğlu Ebû Tâlib’in himayesine bırakmıştır. Hz. Hatice ile evleninceye kadar Ebû Tâlib’in yanında süren yaşamı, zaman zaman ailenin koyunlarını gütmekle, oniki yaşını tamamlamasıyla birlikte, amcasının yanında ticaretle uğraşarak geçmiştir. Daha genç yaşındayken Mekkeliler arasında kazandığı itibar Muhammedü’l-Emin denmesine sebep olmuştur. Mekke’nin önde gelen ailesi Kureyş zenginlerinden olan Hatice adına yaptığı ticaret seferi, ilerideki evliliğinin temelini de atmıştır. Bu tarihten sonra Hz. Muhammed’in hayatında bir refah dönemi başlamış ve Hz. Hatice ile olan evliliğinden dördü kız ikisi erkek olmak üzere altı çocuğu olmuş, ancak erkek çocukları kısa süre içinde hayatlarını kaybetmişlerdir. Ayrıca, Mısırlı Mâriye’den de İbrahim isimli bir oğlu daha olmuş o da iki yaşına gelmeden hayatını kaybetmiştir. Arabistan’da yaşanan kıtlık yıllarında sıkıntı yaşayan amcası Ebû Tâlib’e yardım amacıyla yeğeni Ali’yi yanına almıştı. Bir köle olarak verilen Zeyd bin Harise ve yeğeni Ali, kaybettiği evlatlarının yerini tutmuşlardı.

Müslümanların, Kureyşlilerle üçüncü büyük karşılaşması, Hendek savaşında olmuştur. Yaklaşık 10.000 kişilik bir Mekke ordusu Medine’ye gelerek şehri kuşatmıştır. Selman-ı Farisî’nin, Fars ülkesinde saldırıya uğrayan bir şehrin hendek kazılarak savunulacağı görüşü, Müslümanlar tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Yirmi gün süren savaşta kazılan hendekler, Kureyş’i büyük şaşkınlığa uğratmış ve tükenen erzak da dağılmalarına sebep olmuştur. Hendek savaşında Müslümanlardan 6 kişi şehit olmuştur.

Selman-ı Farisî:  Hz. Peygamber’in en önemli arkadaşlarından biri olup, aslen İranlı’dır. Mabeh b. Buzahşah olan ismini, Hz. Peygamber Selman olarak değiştirdi. Farisî (İranlı) mahlasıyla birlikte Selman-ı Farisî adıyla anıldı.

Hicret’in 6. yılında Hz. Peygamber, binden fazla kişiyle birlikte, Mekke’ye doğru yola çıkmış, bu duruma Mekke ileri gelenleri itiraz etmişlerdir. İki taraf, Mekke yakınlarındaki Hudeybiye’de buluşarak adına Hudeybiye denilen bir anlaşmaya varmışlardır. Anlaşma ile Müslümanlar’ın, Mekkelilerle eşitliği sağlanmış ve birçok kabilenin Hz. Peygamberle ittifak yapması sonucu, Medine’nin hâkimiyeti öne çıkmıştır. On yılı kapsayan anlaşmayla Müslümanlar, ertesi yıl Mekke’ye, Hac seferinde bulunmak ve orada üç gün kalma hakkını da elde etmişlerdir.

Hz. Peygamber’in ölümünden sonra Müslümanların yönetimine birinin geçmesi gerekiyordu. Bu dönemde, Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer, Hz. Osman gibi önemli isimlerin mensup olduğu Muhâcirler, Sad b. Ubâde’nin lideri olduğu Ensâr, Hz. Ali ve Hz. Peygamber’in amcası Hz. Abbas’ın mensup olduğu Âl-i Beyt ve nihayet Muaviye’nin başında bulunduğu Emevîler isimli gruplar vardı. Böyle karışık bir ortamda, Hz. Peygamber’in yakın çevresi, İslam’ı ilk kabul edenlerden Hz. Ebûbekir’i halife olarak seçti. Bundan böyle halifelik kurumu, İslâm dünyasının en önemli dinî ve siyâsî makamı olacaktı.

Hz. Ebûbekir, ilk olarak, kabileler arasında ortaya çıkan Ridde hareketlerini önlemekle işe başladı. Halifenin en büyük hizmetlerinden biri, yalancı peygamberler ve irtidâd olaylarının kökünden halledilmesi olmuştur. Bir kısım gönüllü Hâlid b. Velid komutasında asilerin üzerine gönderilmiş ve 633 yılında yalancı peygamber Müseylime’ye karşı kazanılan Arkaba (veya Akrabâ) zaferinden sonra Yemame bölgesi, Medine’nin hâkimiyeti altına girmiştir. Bu zafer, İslâm fetih hareketlerinin de başlangıcı anlamına gelir. Nitekim, Irak, Suriye ve Mısır’a komşu bölgelerdeki fetihler de bu döneme rastlar. Hz. Peygamber zamanında, vahiy kâtipleri tarafından kâğıt parçaları, kürek kemikleri, deri üzerine yazılarak ezberlenen Kur’an, Vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sâbit başkanlığındaki bir heyet tarafından Hz. Ebûbekir döneminde kitap (Mushaf) haline getirilmiştir.

Ridde: İslâm dininden dönmeye verilen addır.

Hz. Ömer, ölüm döşeğinde, Ashab’dan altı kişilik bir şûra atamış ve bunları aralarından birini halife seçmek üzere görevlendirmiştir. Şûra, Hz. Osman’ı 644 yılında halife olarak belirlemiştir.

Hz. Osman devrinin ilk yıllarında fetih hareketlerine devam edilmiştir. Taberistan alınmış ve Türkistan’a ilk akınlar başlamıştır. Şam valisi Muaviye, Anadolu’nun bazı bölgeleri ile Kıbrıs ve Rodos’u fethetmiş ve Kıbrıs yıllık vergiye bağlanmıştır. Ayrıca, Afrika’nın kuzey kısımları ele geçirilmiştir. Bu dönemde Kur’an’ın değişik biçimde okunmasından ortaya çıkan ihtilafın çözülmesi için Hz. Ebûbekir devrinde mushaf haline getirilen nüshadan istinsah (kopya) yapılmıştır.

Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer döneminde Emevîlere rağbet edilmemiş, Hz. Osman ise halifeliği süresince kendi akrabalarına yakınlık göstermiş başta Muaviye olmak üzere Emevî soyundan olan valiler büyük arazi sahibi olmuşlardı. Bütün bunlar, halkı devlet idaresinden soğutmuş ve her taraf­ta genel bir hoşnutsuzluk yaratmıştı. 656 yılında memnuniyetsizliklerini ifade etmek için Mısır’dan Medine’ye gelmiş olan bir grup, halifenin evini basarak onu ağır şekilde yaraladılar. Bu olayın ardından Hz. Osman hayatını kaybetti. Hz. Osman’ın öldürülmesi, İslâm tarihinde bir dönüm noktası olup İslâm’da birliğin ifadesi olan halifelik kurumunun dinî itibarı zedelenmiştir.

Ashab: Hz. Peygamber döneminde yaşamış, onu görmüş ve sohbet etmiş kimselere denir.

Muaviye döneminde, yapılan önemli fetihlerin yanı sıra devlette düzenin sağlanmasına da büyük özen gösterilmiş ve Halife ile Şam’daki şûranın aldığı karar doğrultusunda Muaviye’nin oğlu Yezid, İslâm tarihinde ilk defa olarak veliaht tayin edilmiştir. Nitekim, babasının ölümünden sonra Yezid (680-683), hilafet makamına oturmuştur. Yezid’in halife olması ve Emevîler’in yürütmüş olduğu siyaset, Suriye yönetimine duyulan öf­keyi arttırmış ve Hz. Peygamber’in torunu, Hz. Ali’nin küçük oğlu Hz. Hüseyin’in etrafında, Emevî hilafetine muhalif bir hareketin doğmasına sebep olmuştur. 680 yılında Hz. Hüseyin ve taraf­tarları, Şam yönetimine son vermek amacıyla harekete geçtiler. Ancak, Hz. Hüseyin ve ailesinden birçok kişi Emevîler tarafından Kerbelâ’da katledildi. Kerbelâ Olayı olarak anılan bu hadise, Emevî iktidarına karşı muhalefeti güçlendirmekle kalmayıp muhalefetin Hz. Ali ailesi etrafında toplanmasına sebep olmuştur. Nitekim, Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesinin ardından, İran, Mekke ve Medine’de isyanlar çıkmıştır.

Cizye: İslam hukukuna göre zımmî statüsünde kabul edilenlerden himâye ve güvenlik için alınan vergi.

Endülüs Emevî Devleti’nin kuruluş yılları yukarıda belirtilen olaylarla geçmiştir. II. Abdurrahman (822-852), devrinde merkezî ve bürokratik idare yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca, doğudan bilim adamları ve çeşitli kitaplar getirilmiştir. Bu yıllar, Endülüs’te bir barış ve huzur dönemi olmuştur. Ölümü ile yerine geçen oğlu Muhammed (852-886) kararlı siyasî tutumuna rağmen iç karışıklıkların çıkmasını engelleyememiştir. Muhammed’in ardından oğlu Munzir (886-888) tahta geçtiğinde ülke, babasından miras kalan isyanlarla çalkalanıyordu. Yapılan seferler sonucunda, asayiş temin edilmiş ancak kardeşi Abdullah b. Muhammed (888-912) sağlanan huzuru koruyamamıştır. Yeni halife III. Abdurrahman (912-961) iç karışıklıkları bastırarak asayişi tekrar kurmuştur. Araplar, Berberîler ve Müslüman İspanyolların meydana getirdiği toplumsal yapı, III. Abdurrahman’ın dayandığı en önemli gücü oluşturmuştur. III. Abdurrahman, Endülüs’ü, refah ve huzurun hakim olduğu bir ülkeye dönüştürerek Endülüs Emevî Devleti’nin ikinci kurucusu olarak kabul edilmiştir. Fatımî Devleti, kendi hilâfetini kurunca III. Abdurrahman da kendisini halife ilân etmiştir. Bu dönemde başkent Kurtuba, bir bilim merkezi haline gelmiştir. Yerine geçen oğlu II. Hakem (961-976) binlerce ciltlik kitaptan oluşan bir kütüphane kurmuştur. Döneminde bilim ve sanata büyük önem verilmiştir. II. Hakem’in ölümü ile tahta geçen II. Hişâm (976-1009) henüz 12 yaşında olduğu için devleti Zaptiye Birlikleri’nin başında bulunan İbn Ebî Âmir idare etmiştir. İbn Ebî Âmir, Hıristiyanlara karşı büyük galibiyetler kazanmış ve halifeyi korumak bahanesiyle muhalif devlet adamlarını ortadan kaldırmıştır. Onun ölümünden sonra oğlu Muzaf­fer de babasını izleyerek II. Hişâm’ı devlet işlerinin dışında bırakmıştır. İspanyol Müslümanların işe karışmasıyla birlikte, Emevî ailesine duyulan içten bağlılık, İbn Ebî ailesinin sonunu getirmiştir. Endülüslülerle, Berberîler arasındaki rekabet Slavlar (Sakalibe) adlı yeni bir grubun doğmasına zemin hazırlamış, devlet hizmetinde çok fazla kullanılmaları ve Berberîlerle çatışmaları, Endülüs Emevî Devleti’nin çöküşünde etkili olmuştur.  

XI. yüzyıl itibarıyla, Endülüs Emevî Devleti iç karışıklıklar ve iktidar mücadeleleri nedeniyle parçalanmaya başlamıştır. Kurtubalıların Endülüs Emevî tahtında yaptıkları değişiklik, çöküşü hızlandırmış ve küçük beylikler dönemi başlamıştır. Son Emevî hükümdarı III. Hişâm, Kurtuba’ya gelerek tahta oturmasına rağmen yaptığı işlerin halk tarafından ilgi görmemesi üzerine tahtını terk etmek zorunda kalmıştır. Kurtubalıların hilâfeti bütünüyle ortadan kaldırmaları, Endülüs Emevî Devleti’nin varlığına da son vermiştir.

Slav (Sakalibe): Başlangıçta, sadece Doğu Avrupalı köleler için kullanılsa da Slav tabiri zaman içerisinde Endülüs Emevî Devleti’nin hizmetinde bulunan Avrupalı bütün köleler için kullanılmıştır.