Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (4. -15. Yüzyıl)

Bizans terimi ilk olarak Rönesans döneminde Batı Avrupalı tarihçilerce kullanıldı. Bu terim, Bizans Dönemi’nde yalnızca başkent Constantinopolis (İstanbul)’de doğup büyümüş kişiler için kullanılırdı. Büyük Constantinus’un başkenti doğu sınırındaki İran tehlikesine karşı idarî-askerî bir tedbir olarak uzaktaki Roma kentinden doğu sınırına yakın Byzantion’a taşımasıyla yeni başkent kuruldu (İ.S. 324-330). Byzantion, İ.Ö. 7. yüzyılın ilk yarısında Yunanistan’ın Megara kentinden gelenlerce kurulmuş olan bir koloni kenti idi. Megaralılarca, kralları Byzas’a ithafen buraya Byzantion (Byzas’ın) adı verilmişti.

Bizans tarihi ve uygarlığı Erken Bizans Dönemi (5- 6. yüzyıllar), Orta Bizans Dönemi (7- 9. yüzyıl) , Geç Bizans Dönemi (11-15. yüzyıllar) olmak üzere zamansal olarak üç evreye ayrılır.

Constantinus, taht mücadelesine girdiğinde Roma İmparatorluğu’nda tetrarşi idarî sistemi yürürlükteydi.

Din özgürlüğü tanıyan ferman. Özellikle Hristiyanlar için yayımlanan bu ferman, Hristiyanlara ve diğer din mensuplarına, seçtikleri bir dine ve mezhebe girme özgürlüğü veriyor, daha önce bu gibi kimseler hakkında alınmış olan bütün zorlayıcı ve önleyici önlemleri kaldırıyordu.

Justinianus’un dönemi (527-565), Erken Bizans Dönemi’nin altın çağı olarak tanımlanmaktadır. İlk yıllardaki belirsizliklerin yerini antik ve Hristiyan toplumun yeni bir sentezinin beraberinde getirdiği istikrar aldı.

Justinianus’un en uzun soluklu eserlerinden biri olan Corpus Juris Civilis Roma hukukunun en yüksek düzeydeki terkibidir ve Batı Avrupa’nın medeni hukukunun temelini oluşturmuştur.

Nika isyanı Justinianus’un baskıcı idaresine bir başkaldırıdır.

Bizans’ın hâkimiyetindeki Anadolu toprakları askeri bölgelere (themalara) ayrıldı. Thema sözcüğü aslında ordu demektir. Anadolu themaları askerî nitelikte idari birliklerdi.

Hakim ve dindar imparatorlar Leon ve Contantinus’un emriyle, Büyük Justinianus’un İnstitute, Digeste ve Nuvelle’lerine göre yapılmış ve daha geniş insancıl amaçlara göre düzeltilmiş, kısaltılmış kanunlar seçmesi reformudur.

Leon (886-912), babası gibi tahtın babadan oğula geçmesine inanıyordu. İç yönetimde babasının hukuk eserini tamamladı. Justinianus’un hukukî içtihatlarının Grekçe özetlerini yaptırdı. Bundan Basiliki (İmparatorluk Kanunları)adı verilen yeni bir kanun külliyatı doğdu. Bu eser, çağdışı uygulamalara son verdi. Birçok yeni emirnameler yayınlandı.

Palaiologos Hanedanı Dönemi, edebiyat ve sanatın yükselişi yanında içerde ve dışarda savaşlarla dolu son bir çırpınışın hikâyesi olarak tanımlanabilir.

Önemli Bizans şairleri arasında Nannos, Romanos, Musaios, Patrik Sergios sayılabilir.

Bizans'ın ilk kadın şairi Kasia'dır.

5. yüzyılın sonlarından ikonoklasm hareketinin başladığı 726 yılına kadar devam eder. Bu dönemde Helenistik ve Roma sanatı özellikleri Bizans sanatı üzerinde etkili olmuştur. Ayrıca Yakındoğu’nun sanat ve estetik zevkleri de sanata sızmıştır.

Bizans sanatının kendine özgü karakterini bulduğu dönemdir (842-1204). İslam uygarlığı ile beraber, İlk Çağ’ın bilgi ve Doğu’nun sanat zevkini egemen kıldıkları bir dönemdir.

1261’den 1453’e kadarki son eserlerin verildiği dönemdir.

Bu dönemde (726-842) tasvir yasağı vardır. Dini resimler yasaklanmış ve tahrip edilmiştir. Tamamen bezemeye dayanan ve dini olmayan sanat anlayışı hâkimdir.

Bizans mimarisi, 4. ve 5. yüzyıllarda Helen ve Roma kültürünün yeni bir yorumu olarak Anadolu’da doğmuş ve Constantinopolis’te gelişmiştir. Bizans mimarisi, ilk olarak Arap mimarîsinden faydalanmış ve bu bilgiyi yorumlayarak kendi amaçlarına uydurmuştur. Doğu mimarlığının etkisi altında gelişen Bizans mimarisi, bir tuğ-la mimarisidir. Ayrıca malzeme olarak taş, bazen taş ve tuğla birlikte (almaşık) kullanılmıştır.

8. yüzyıldan sonra bu kiliseler kare plânlıdır. Karenin ortasında dört fil ayağı üzerinde bir kubbe oturtulmaktadır. Kubbenin ağırlığı da dört taraftan, eksenleri birbirine dikey olan beşik kemerle karşılanmaktadır. Bu kubbe ve kemer sistemi zemine yansıtıldığından, dört kolu birbirine eşit bir haç(Yunan haçı) oluşmaktadır. Ortada yer alan ana kubbe dışında, dört kol üzerine de kubbeler konarak sayı beşe çıkarılmıştır. Doğuda bir apsis, batıda ise narteks bulunur. Haç plânlı kiliseler, başta başkent olmak üzere Anadolu’nun birçok yerinde yapılmıştır.

İstanbul’daki surlar, Tekfur Sarayı, Chora Manastırı (Kariye Camii), Pantakrator Manastırı (Zeyrek Camii), Yerebatan ve Binbirdirek sarnıçları, Valens Su Kemeri (Bozdoğan Kemeri), Çukurbostan Açık Sarnıcı, Dikilitaş, Çemberlitaş Bizans mimarîsinin dev boyutlu yapılarındandır.